برود و اگر نمیخواست راه برود چنین نبود که جبراً راه برود. این است که گفته میشود: «حیوان جنبنده باخواست است». به عبارت دیگر، پارهای از قوّههای حیوان تابع خواست حیوان است و در فرمان خواست حیوان است؛ یعنی اگر حیوان بخواهد، آن قوّهها عمل میکنند و اگر نخواهد، عمل نمیکنند.

در انسان نیز پارهای قوّهها و نیروها به همین شکل وجود دارد، یعنی تابع خواست انسان است، با این تفاوت که خواست حیوان میل طبیعی و غریزی حیوان است و حیوان در مقابل میل خود قدرت و نیرویی ندارد. حیوان همینکه میلش به سویی تحریک شد خود به خود به آن سو کشیده میشود. در حیوان قدرت مقاومت و ایستادگی در مقابل میل درونی خود و همچنین قدرت محاسبه و اندیشه در ترجیح جانب میلها و یا جانب امری که بالفعل میلی به سوی آن نیست بلکه صرفاً دوراندیشی اقتضا میکند، وجود ندارد.

اما انسان چنین نیست. انسان قادر است و توانایی دارد که در برابر میلهای درونی خود ایستادگی کند و فرمان آنها را اجرا نکند. این توانایی را انسان به حکم یک نیروی دیگر دارد که از آن به «اراده» تعبیر میشود. اراده به نوبه خود تحت فرمان عقل است؛ یعنی عقل تشخیص میدهد و اراده انجام میدهد.

از آنچه گذشت روشن شد که انسان از دو جهت یک سلسله تواناییها دارد که سایر جاندارها ندارند:

یکی از جهت اینکه در انسان یک سلسله میلها و جاذبههای معنوی وجود دارد که در سایر جاندارها وجود ندارد. این جاذبهها به انسان امکان میدهد که دایره فعالیتش را از حدود مادیات توسعه دهد و تا افق عالی معنویات بکشاند، ولی سایر جاندارها از زندان مادیات نمیتوانند خارج شوند.

دیگر از آن جهت که به نیروی «عقل» و «اراده» مجهز است؛ قادر است در مقابل میلها مقاومت و ایستادگی نماید و خود را از تحت تأثیر نفوذ جبری آنها آزاد نماید و بر همه میلها «حکومت» کند. انسان میتواند همه میلها را تحت فرمان عقل قرار دهد و برای آنها جیرهبندی کند و به هیچ میلی بیش از میزان تعیین شده ندهد و به این وسیله «آزادی معنوی» که با ارزشترین نوع آزادی است کسب نماید.

این توانایی بزرگ از مختصات انسان است و در هیچ حیوانی وجود ندارد و همین است که انسان را شایسته «تکلیف» کرده است و همین است که به انسان حق