از خود قوانین و سنن و نظاماتی دارد و جامعه در کل خود در مجموع تاریخ تابع اراده فردی خاص از افراد انسان نیست، عناصر متضادی که در ساختمان آن به کار رفته است (یعنی گروههای فکری، صنفی، سیاسی، اقتصادی) هویت خود را بکلی از دست نمیدهند. جنگ و ستیز به صورت جنگ سیاسی، اقتصادی، فکری و اعتقادی و بالاخره جنگ میان گرایشهای متعالی انسانهای رشدیافته و به کمال انسانیت رسیده و میان گرایشهای پست انسانهای حیوانصفت، مادامی که جامعه به اوج انسانیت نرسیده است ادامه دارد.

23. خداوند سرنوشت قوم و مردمی را تغییر نمیدهد مگر آنکه آن مردم خویشتن را تغییر دهند و عوض نمایند (إِنَّ اللَّهَ لا یغَیرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یغَیرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ) [1].

24. خداوند متعال که خالق و پدید آورنده جهان و انسان است، غنی بالذات است، بسیط من جمیع الجهات است، کامل مطلق است، حالت منتظره ندارد، حرکت و تکامل در او محال است، صفاتش عین ذاتش است، جهان یکسره فعل اوست، سراسر گیتی مظهر اراده و مشیت اوست، اراده او رقیب ندارد، هر عاملی از عاملها و هر اراده و مشیتی از مشیتها در طول مشیت اوست نه در عرض آن.

25. جهان به حکم اینکه از یک مبدأ صدور یافته و با سیری هماهنگ به سوی او باز میگردد و به حکم آنکه تحت تدبیر قوایی شاعر و مدبّر به حرکت خود ادامه میدهد، از نوعی وحدت برخوردار است شبیه وحدت ارگانیک موجود زنده.

ج . از نظر ایدئولوژی

بیان مشخصات اسلام از نظر ایدئولوژیک به علت وسعت و گستردگی دامنه ایدئولوژی اسلام، چه از نظر مشخصات کلی و چه از نظر مشخصاتی که هر شاخه بالخصوص این ایدئولوژی دارد، بسی دشوار است. ما از باب «ما لایدرک کله لایترک کله» آنچه فعلًا در این فرصت میسر است فهرست میکنیم:

1. همهجانبگی از جمله امتیازات اسلام نسبت به ادیان دیگر است، و به تعبیر درستتر از جمله ویژگیهای صورت کامل و جامع دین خدا نسبت به صورتهای ابتدایی، جامعیت و همهجانبگی است. منابع چهارگانه اسلامی کافی است که علمای