اکتسابی انسان مؤثرند. انسان به حکم فطرت انسانی خود میتواند فرهنگ یگانه، ایدئولوژی یگانه داشته باشد؛ میتواند علیه محیط طبیعی و محیط اجتماعی، علیه عوامل تاریخی، علیه عوامل وراثتی خود قیام کند و خود را از اسارت همه اینها رها سازد.

19. به حکم اینکه هر فردی بالفطره انسان متولد میشود، در هر انسانی- ولو پلیدترین انسانها- استعداد توبه و بازگشت و پندپذیری هست؛ لهذا پیامبران مأمورند حتی پلیدترین افراد و دشمنترین دشمنان خود را در درجه اول پند و اندرز دهند و فطرت انسانی آنها را بیدار سازند، چنانچه سود نکرد، به نبرد با آنها برخیزند. به موسی بن عمران در اولین برخورد با فرعون توصیه میشود که:

فَقُلْ هَلْ لَک إِلی أَنْ تَزَکی. وَ أَهْدِیک إِلی رَبِّک فَتَخْشی. [1]

آیا خود را از این ناپاکیها پاک میکنی؟ آیا تو را به سوی پروردگارت هدایت نمایم؟ باشد که از او بترسی.

20. انسان در عین اینکه یک مرکب حقیقی و یک واحد حقیقی است، برخلاف مرکبات طبیعی جمادی و نباتی- که در حال ترکیب، اجزاء و عناصر ترکیب کننده، هویت و استقلال خود را از دست میدهند و تضاد و تزاحم آنها یکسره تبدیل میشود به ملایمت و هماهنگی- عناصر متضادی که در خلقت او به کار رفته، هویت خود را بکلی ازدست نمیدهند و همواره یک کشمکش درونی او را از این سو به آن سو میکشاند. این تضاد درونی همان است که در زبان دینی، تضاد عقل و جهل یا عقل و نفس یا روح و بدن نامیده میشود.

21. انسان به حکم آنکه دارای جوهر روحانی مستقل است و ارادهاش از حاقّ ذات روحانیاش سرچشمه میگیرد، مختار و آزاد است، هیچ جبری و ضرورتی آزادی و اختیار را از او سلب نمیکند؛ لهذا مسئول خویشتن و جامعه خویشتن است.

22. جامعه انسان نیز مانند فرد انسان در عین اینکه یک مرکب حقیقی است و