صورت یک حکمت نظری، و نظریاتش را در باب معرفت و شناختشناسی به صورت اصول یک منطق عرضه داشت.

بدیهی است که در اینجا ما باید به اشارهای اکتفا کرده و بگذریم. تدوین ایدئولوژی و جهانبینی و شناختشناسی اسلامی با توجه به نظریات ارزنده علمای اسلامی، اعم از فقها و حکما و عرفا و سایر صاحبنظران، چند جلد قطور خواهد شد.

در اینجا فقط فهرستی- ولو ناقص- عرضه میداریم، باشد که در فرصتی دیگر تکمیل گردد.

در اینجا که درصدد ترسیم خطوط اصلی نظریات اسلامی تحت عنوان مشخصات اسلام هستیم، آنها را در سه بخش: مشخصات شناختشناسی، مشخصات جهانبینی و جهانشناسی، و مشخصات ایدئولوژیک فهرست میکنیم.

الف . از نظر شناخت

1. آیا شناخت ممکن است؟

این اول پرسش در این مسئله است و همواره مطرح بوده و هست. بسیاری از اندیشمندان، شناخت حقیقی را غیرممکن میدانند و انسان را محکوم به نشناختن و سردرنیاوردن از واقعیت آنچه در جهان است یا میگذرد میدانند و یقین (دانش قطعی تردیدناپذیرِ مطابق با واقع) را امری محال میشمارند.

ولی قرآن به حکم اینکه دعوت به شناختن خدا و جهان و انسان و تاریخ کرده است و به حکم اینکه در داستان آدم اول که داستان انسان است، او را شایسته تعلیم همه اسماء الهی (حقایق عالم) دانسته است و به حکم اینکه در مواردی علم بشر را از نوع احاطه به چیزی از علم پروردگار- که عین حقیقت است- دانسته است (وَ لا یحِیطُونَ بِشَیءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِما شاءَ) [1]، شناختن را ممکن میداند.

2. منابع شناخت چیست؟

از نظر اسلام منابع شناخت عبارت است از طبیعت یا آیات آفاقی، انسان یا آیات انفسی، تاریخ یا سرگذشت اجتماعی اقوام و ملل، عقل یا اصول و مبادی اولیه فطری، قلب یعنی دل در حد تصفیه و تزکیه، آثار علمی و کتبی گذشتگان.