بگیریم، هنوز زود است که در این مرحله (مرحله جهانبینی و جهانشناسی) انسان را محکوم کنیم.

آنچه برای فیلسوفان و دانشمندانی که از نزدیک در این مسائل مطالعه دارند امروز مسلّم است این است که ریشه چندگونگی جهانبینیها و جهانشناسیها را در شناخت شناسیها، در آنچه که امروز نظریه معرفت و یا شناخت نامیده میشود باید جستجو کرد [1].

همت فیلسوفان متوجه شناختشناسی شده است، تا آنجا که عدهای مدعی شدند فلسفه، جهانشناسی نیست، شناختشناسی است. این که جهانشناسیها مختلف میشود، از آن است که نظریات درباره «شناختن» مختلف است؛ یکی میگوید جهان را از طریق عقل باید شناخت و دیگری میگوید از راه حواس و سومی میگوید از راه تزکیه نفس و اشراق و الهام؛ از نظر یکی مراحل شناخت به گونهای است و از نظر دیگری به گونهای دیگر؛ کاربرد عقل از نظر برخی محدود است و از نظر برخی نامحدود؛ منابع شناخت چیست؟ معیار آن چیست؟ و امثال اینها.

پس ایدئولوژی هر مکتب مبتنی است بر جهانبینی آن، و جهانبینی آن مبتنی است بر نظریهاش درباره معرفت و شناخت. مترقی بودن هر ایدئولوژی بستگی دارد به مترقی بودن جهانبینیاش، و مترقی بودن جهانبینیاش بستگی دارد به مترقی بودن شناختشناسیاش. در حقیقت، حکمت عملی هر مکتب وابسته است به حکمت نظری آن، و حکمت نظریاش وابسته است به منطق آن مکتب. پس هر مکتب در درجه اول باید منطق خود را مشخص نماید.

اسلام هرچند یک مکتب فلسفی نیست و با زبان و اصطلاح فلسفه و فلاسفه با مردم سخن نگفته است، زبانی دارد مخصوص خودش که عموم طبقات به فراخور فهم و استعداد خود از آن بهره میگیرند؛ ولی در لابلای مطالب خود درباره همه این مسائل سخن گفته است- و این سخت حیرتآور است- بهطوری که میتوان ایدئولوژی آن را به صورت یک دستگاه اندیشه عملی، و بینشهای جهانی آن را به