نباشد. این که موجود باشد و نظام نداشته باشد و یا نظام به شکلی دیگر باشد، مثلًا علتها به جای معلولها و معلولها به جای علتها باشد، محال است. پس آنچه از نظر حکمت بالغه مطرح است این است که جهان با نظام معین وجود داشته باشد و یا هیچ چیزی وجود نداشته باشد. بدیهی است که حکمت اقتضا میکند افضل را، یعنی هستی را نه نیستی را.

ایضاً، آن که امکان وجود دارد، وجود اشیاء است با همه لوازم و اوصاف لاینفک آنها. و اما این که خیرات و هستیها از شرور و نیستیها جدا شوند، خیال محض و توهم محال است. پس، از این نظر نیز آنچه از جنبه حکمت بالغه مطرح است، بود و نبود خیرات و شرور است توأماً، نه بودن خیرات و نبودن شرور.

ایضاً آنچه امکان وجود دارد، کل جهان است به صورت یک واحد به هم بسته نه وجود یک جزء و عدم جزء دیگر. پس، از نظر حکمت بالغه آنچه قابل مطرح شدن است، بود و نبود کل است نه بودن یک جزء و نبودن جزئی دیگر.

اصول فوق، اگر درست هضم گردد، کافی است که همه شبهات و اشکالات حکمت بالغه و عدل کامل الهی را نقش بر آب نماید. بار دیگر خواننده محترم را به کتاب عدل الهی ارجاع میدهم و از اینکه به حکم ضرورت، این مسائل را که از سطح این کتاب بالاتر است طرح کردم پوزش میطلبم.

در پایان، نظر به این که بحث «عدل» تاریخچه مخصوصی در میان مسلمین دارد به طوری که جزء اصول مذهب شیعه قرار گرفته- یعنی از نظر شیعه عدل یکی از اصول اسلام است- بیفایده نیست اشارهای به این تاریخچه بشود.

تاریخچه اصل عدل در فرهنگ اسلامی

در شیعه، اصل عدل یکی از اصول دین است. در مقدمه کتاب عدل الهی گفتهایم که اصل عدل در فرهنگ اسلامی تقسیم میشود به عدل الهی و عدل انسانی. عدل الهی تقسیم میشود به عدل تکوینی و عدل تشریعی. عدل انسانی نیز به نوبه خود تقسیم میشود به عدل فردی و عدل اجتماعی. عدلی که از اختصاصات مذهب شیعه شمرده شده است و به همین دلیل و همین معنی جزء اصول دین در مذهب شیعه قرار گرفته است، عدل الهی است و این نوع از عدل است که در متن جهانبینی اسلامی واقع میشود.