عدل الهی یعنی اعتقاد به این که خداوند، چه در نظام تکوین و چه در نظام تشریع، به حق و عدل رفتار میکند و ظلم نمینماید. علت این که اصل عدل یکی از اصول در مذهب شیعه قرار گرفت این است که گروهی در میان مسلمین پیدا شدند که آزادی و اختیار انسان را انکار کردند. آنها درباره قضا و قدر الهی نوعی اعتقاد پیدا کردند که با آزادی انسان بکلی منافی بود. آنها اصل علت و معلول و سبب و مسبّب را در نظام کلی جهان و در نظام رفتار انسان انکار کردند و معتقد شدند که قضای الهی مستقیماً و بلاواسطه عمل میکند؛ بنابراین آتش نمیسوزاند بلکه خدا میسوزاند، مغناطیس به هیچ وجه تأثیری در جذب آهن ندارد بلکه خدا مستقیماً آهن را به طرف مغناطیس جذب میکند، انسان کار خوب یا بد نمیکند بلکه خدا مستقیماً کارهای خوب و بد را در پیکر انسان انجام میدهد!

اینجا بود که مسئله مهمی طرح شد و آن اینکه اگر نظام علت و معلولْ بیحقیقت است و اگر انسان خودش نقش واقعی در انتخاب کارهایش ندارد، پس تکلیف پاداش و کیفر فردی چه میشود؟ چرا خداوند به برخی مردم پاداش میدهد و آنها را به بهشت میبرد و برخی دیگر را کیفر میدهد و به جهنم میبرد، در صورتی که هم کار خوب را خودش انجام داده است و هم کار بد را؟ کیفر دادن افراد انسان در حالی که کوچکترین اختیار و آزادی از خود نداشتهاند ظلم است و برخلاف اصل قطعی عدل خداوندی است.

عموم شیعه و گروهی از اهل تسنن که «معتزله» نامیده میشوند، با استناد به دلایل قطعی عقلی و نقلی، مسئله مجبور بودن انسان را و این که قضا و قدر الهی در جهان به طور مستقیم عمل میکند، نفی کردند و آن را منافی اصل عدل شمردند و از این رو به «عدلیه» معروف شدند.

از اینجا معلوم میشود که اصل عدل هرچند یک اصل الهی است، یعنی مربوط است به یکی از صفات خدا، اما یک اصل انسانی نیز هست، زیرا مربوط است به آزادی و اختیار انسان. پس اعتقاد به اصل عدل در میان شیعه و معتزله یعنی اعتقاد به اصل آزادی انسان و مسئولیت انسان و سازندگی انسان.

پرسشی که در مورد عدل الهی غالباً- خصوصاً در عصر ما- اذهان را به خود متوجه میسازد، در مورد برخی نابرابریهای اجتماعی است. میگویند چگونه است که برخی از افراد، زشت و برخی زیبا، برخی سالم و برخی بیمار، برخی افرادْ مرفه و