است و یا از نوع ارتباط اعضای یک اندام است با اندام؟ به عبارت دیگر آیا ارتباط اجزای جهان با جهان، ارتباط مکانیکی است یا ارگانیکی؟

ما در جلد پنجم اصول فلسفه درباره این مطلب که وحدت جهان چه نوع وحدتی است بحث کردهایم. همچنان که در کتاب عدل الهی نیز درباره اینکه طبیعت یک «کلّ تجزیهناپذیر» است و نبودن یک جزء از طبیعت مساوی است با نبودن کل، و برداشتن آنچه به اصطلاح «شُرور» نامیده میشود از طبیعت، مساوی است با نیستی تمام طبیعت، سخن گفتهایم. فلاسفه جدید، بالاخص فیلسوف بزرگ آلمان هگل، اصل «انداموارگی» را- یعنی اینکه رابطه اجزای طبیعت با کل، رابطه عضو با اندام است- تأیید کردهاند. هگل روی اصولی به اثبات این مطلب میپردازد که قبول آنها متوقف است بر قبول همه اصول فلسفه او. پیروان مادی هگل یعنی طرفداران ماتریالیسم دیالکتیک نیز این اصل را از هگل گرفته و تحت عنوان «اصل تأثیر متقابل» یا «اصل ارتباط همگانی اشیاء» یا «اصل همبستگی تضادها» به شدت از آن دفاع میکنند و مدعی هستند که رابطه جزء با کل در طبیعت، رابطه ارگانیکی است نه مکانیکی، ولی آنجا که در مقام اثبات برمیآیند جز رابطه مکانیکی را نمیتوانند اثبات کنند. حقیقت این است که روی اصول فلسفه مادی، این که جهان در کل خود به منزله یک اندام است و رابطه اجزاء با کل، رابطه عضو با اندام است غیرقابل اثبات است. فلاسفه الهی که از قدیمالایام ادعا کردهاند جهان «انسان کبیر» است و انسان «عالَم صغیر»، به چنین رابطهای نظر داشتهاند. در میان فلاسفه اسلامی، اخوان الصّفا بیش از سایر فلاسفه بر این موضوع اصرار داشتهاند. عرفا نیز به نوبه خود بیش از حکما و فلاسفه به جهان و هستی به چشم وحدت مینگرند. از نظر عرفا تمام خلقت و کائنات «جلوه واحد» شاهد ازلی است.

عرفا ماسوی را «فیض مقدس» مینامند و در مقام تمثیل میگویند فیض مقدس مانند مخروط است که از جهت «رأس» یعنی از جهت ارتباط با ذات حق، بسیط محض است و از جهت قاعده، ممتد و منبسط.