سازد؛ به تمایلات نفسانی آن اندازه اجازه فعالیت میدهند که موافق رضای خدا باشد- و البته رضای خدا همان راهی است که انسان را به کمال واقعی خود میرساند- و فرمان انسانهای دیگر را از قبیل پدر و مادر و معلم و غیره برای رضای خدا و در حدود اجازه خدا انجام میدهند. برخی از این پیشتر میروند و مطلوب و محبوبی جز خدا ندارند؛ خداوند محبوب و معشوق اصلی آنها قرار میگیرد و خلق خدا را به حکم اینکه «هر کس چیزی را دوست بدارد آثار آن چیز و نشانهها و یادگارهای آن چیز را نیز دوست میدارد» از آن جهت دوست میدارند که آثار و مخلوقات الهی و آیات و نشانهها و یادگارها و یادآورهای خدا میباشند. برخی پا را از این هم فراتر میگذارند و جز او و جلوههای او چیزی نمیبینند؛ یعنی او را در همه چیز میبینند؛ همه چیز در حکم آیینه و همه جهان یک «آیینهخانه» میشود که به هر سو بنگرند او را و جلوه او را میبینند؛ زبان حالشان این میشود که:

علی علیه السلام فرمود:

هیچ چیزی را ندیدم مگر آنکه قبل از او و با او خدا را دیدم [1].

یک نفر عبادتگر آنچه را در حال عبادت با خدای خویش در میان میگذارد، در متن زندگی آن را پیاده میکند و به مرحله «صدق» درمیآورد.

عبادت برای یک عبادتگر واقعی «پیمان» است و صحنه زندگی وفای پیمان است. این پیمان مشتمل بر دو شرط اصلی است: یکی رهایی و آزادی از حکومت و اطاعت غیر خدا- اعم از هوای نفس و مطامع نفسانی و از موجودات و اشیاء و اشخاص- و دیگر تسلیم محض در مقابل آنچه خدا به آن امر میکند و به آن راضی است و آن را دوست میدارد.

عبادت واقعی برای عبادتگر عامل بزرگ و اساسی تربیت و پرورش روحی اوست. عبادت، برای عبادتگر درس است: درس وارستگی، آزادمنشی، فداکاری،