زیارت میروند. ممکن است اقلیتی هم باشند که فاقد درک توحیدی- ولو در حد غریزی- باشند. به آنها باید توحید آموخت نه آنکه زیارت را شرک دانست.

مسئله سوم این است که اقوال و افعالی که حکایتگر تسبیح و تکبیر و تحمید است و ستایش ذات کامل علیالاطلاق و غنی علیالاطلاق است، در مورد غیر خدا شرک است. سُبّوح مطلق و منزّه مطلق از هر نقص و کاستی اوست؛ بزرگ مطلق اوست؛ آن که همه ستایشها منحصراً به او برمیگردد اوست؛ آن که همه حولها و قوّهها قائم به اوست ذات اوست. این گونه توصیفها- چه به صورت قولی و چه به صورت عملی- برای غیر خدا شرک است. ما قبلًا درباره اینکه چه نوع کاری عبادت است بحث کردهایم.

صدق و اخلاص

خداشناسی خود به خود بر روی تمام شخصیت و روحیه و اخلاق و اعمال بشر اثر میگذارد. اندازه این تأثیر به درجه ایمان بستگی دارد. هر اندازه ایمان انسان قویتر و شدیدتر باشد، نفوذ خداشناسی در وجود انسان بیشتر میگردد و شخصیت آدمی را بیشتر تحت سیطره خود قرار میدهد.

تأثیر و نفوذ خداشناسی در انسان مراتب و درجات دارد و تفاوت انسانها از نظر کمال انسانی و قرب به خداوند به این درجات بستگی دارد و همه اینها «صدق» و «اخلاص» نامیده میشود؛ یعنی همه این درجات، درجات صدق و اخلاص است.

توضیح اینکه: قبلًا گفتیم آنگاه که به خدا رو میآوریم و او را عبادت میکنیم چنین ابراز میداریم که تنها مستحق اطاعت، ذات احدیت است و من در مقابل او تسلیم محض هستم. اینگونه ایستادن و ابراز داشتن، عبادت است و جز برای خدا جایز نیست؛ ولی این اظهار و ابراز ما تا چه اندازه دارای «صدق» است، یعنی ما در عمل تا چه اندازه قید تسلیم در برابر غیر خدا را رها کردهایم و در مقابل ذات او تسلیم محض هستیم، این جهت به درجه ایمان ما بستگی دارد.

مسلماً همه افراد از نظر صدق و اخلاص در یک درجه نیستند. برخی تا این حد پیش میروند که عملًا جز امر خدا بر وجود آنها حاکم نیست؛ از درون و برون، فرماندهی جز خدا ندارند؛ نه هوای نفس و تمایلات نفسانی میتواند آنها را از این سو به آن سو بکشاند و نه یک انسان دیگر میتواند آنان را مسخّر فرمان خویش