اشتراک را تقبیح کند. ولی حرف اینها این است که [چنین چیزی امکان ندارد.] نمیگویند که مفهوم خوب و بد وجود ندارد، بلکه میگویند مفهوم خوب و بد- که وجدان انسان را تشکیل میدهد- یک خصلت جبری از انعکاس وضع طبقاتی است. بگذارید مثالی برایتان ذکر کنم. البته این مثال بین طلبهها به صورت یک شوخی نقل میشود.

شوخی طلبه ها

زمانی که ما در قم بودیم این شوخی را بعضی طلبهها میکردند. آن سالهای اولی بود که به قم رفته بودیم. هنوز آقای بروجردی نیامده بودند و آقای حجت و آقای صدر و آقای خوانساری بودند.

آنها مرجع خیلی تام و کامل نبودند و شهریهای هم که میدادند شهریه کمی بود. قهراً یک ماه این آقا بیشتر میداد و ماه دیگر آن آقا. طلبهها شوخی میکردند؛ این ماه که مثلًا آقای حجت بیشتر میداد میگفتند این ماه آقای حجت اعلم است، آن ماه که آقای خوانساری بیشتر میداد میگفتند این ماه آقای خوانساری اعلم و اعدل است، و طلبهای میگفته هرکسی که به من پول بدهد من فقط پشت سر او نماز میخوانم و این نماز هم درست است و باطل نیست، چون تا به من پول میدهد اصلًا خود به خود اعتقادم این میشود که این عادل است و هر ماه که به من پول نمیدهد خود به خود اعتقادم این است که این فاسق است. بنابراین اگر کسی به من پول بدهد و من بروم به او اقتدا کنم نمازم درست است، زیرا گفتهاند نماز را پشت سر کسی بخوان که اعتقادت این است که او عادل است و او را عادل میدانی. من واقعاً هرکسی که به من پول میدهد فوراً اعتقادم این میشود که او عادل است.

حرف اینها نظیر همین است. سعدی میگوید: مایه عیش آدمی شکم است. در این فلسفه مایه همه چیز آدمی شکم است، مایه فکر آدمی هم شکم است، مایه اخلاق آدمی هم شکم است و خلاصه مطلب همه راهها به شکم منتهی میشود.

بنابراین، بایدها و نبایدها به معنایی که ما میگوییم و خوب و بد به معنایی که ما میگوییم اینها نمیتوانند بگویند. ما مثلًا میگوییم: ای آقای جرالد فورد [1]! تو در همان مقام هم که هستی انسانی، وجدان انسانی داری، میفهمی که این کاری که میکنی بد است و میفهمی که آن کاری که باید بکنی (کار خوب) چیست. تو که میفهمی که آن خوب است و این بد، چرا بد را انجام میدهی و خوب را انجام نمیدهی؟ چرا پا روی وجدان خودت میگذاری؟ ما این حرف را میزنیم. ولی حرف اینها این است که او در آن مقام اصلًا آن کاری که میکند همان را خوب میبیند، نمیتواند