که از خودشان دفاع کنند، با این خوّانهای کفور بجنگند.

بعد یک فلسفه کلی برای جنگها و دفاعها ذکر میکند، میفرماید: وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یذْکرُ فیهَا اسْمُ اللَّهِ کثیراً اگر نبود که خدا شرّ بعضی از مردم را به وسیله بعضی دیگر از مردم دفع میکند یعنی اگر همین دفاعها نبود همانا صومعهها، بیعهها، صلوات و مساجد باقی نمیماند (در یک آیه دیگر دارد: لَفَسَدَتِ الْارْضُ [1] اصلًا زمین تباه میشد). بیعهها یعنی مراکز عبادت راهبها، مراکز عبادت [خاخامهای] یهود. صلوات را بعضی گفتهاند مراکز عبادت زردشتیهاست. و مساجد، مراکز عبادت مسلمانها. گویی اینجا که تکیه روی مراکز عبادت شده، جوابی است به مسیحیها که در آینده اعتراض خواهند کرد که چرا اسلام جنگ را اجازه میدهد؟ مگر دین هم باید اجازه جنگ بدهد؟ دین باید مردم را به عبادت و امثال آن دعوت کند. قرآن میگوید که اگر این جنگها نبود معبدی هم برای تو باقی نمیماند. همین معبدها هم که باقی مانده در سایه آن افرادی بوده که از این معبدها دفاع کردهاند. وَ لَینْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ ینْصُرُهُ انَّ اللَّهَ لَقَوِی عَزیزٌ [2]. باز کلمه «نصر» آمده: خدا یاری میکند کسانی را که خدا را یاری کنند. خدا قوی است، نیرومند است، عزیز است، غالب است. الَّذینَ انْ مَکنّاهُمْ فِی الْارْضِ ... خدا به چه کسانی اجازه جهاد میدهد؟ آیا به افرادی اجازه جهاد میدهد که بروند گروهی فاسد را از میان بردارند، بعد خودشان به جای آنها بنشینند مثل آنها بشوند و کار آنها را بکنند؟ فقط یک عده بروند یک عده دیگر جای آنها را بگیرند؟ یا نه، «یک عده بروند» یعنی وضعی برود و «یک عده دیگر بیایند» یعنی وضع دیگری سر کار بیاید. آنها مردمی ظالم و فاسد بودند، ولی اینها (که خدا به آنها اجازه جهاد میدهد) مردمی هستند که وقتی حکومتشان مستقر شد: الَّذینَ انْ مَکنّاهُمْ فِی الْارْضِ آنان که اگر آنها را در زمین جایگیر و تمکین کنیم اقامُوا الصَّلوةَ و اتَوُا الزَّکوةَ نماز را بپا میدارند و زکات را اعطا میکنند. وَ امَروا بِالْمَعْروفِ و امر به معروف میکنند، معروف را بهطور کلی اجرا میکنند وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکرِ با زشتیها بهطور کلی مبارزه میکنند. وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْامورِ [3].

در اولین آیاتی که اجازه جهاد میدهد و مردم را دعوت به جهاد میکند بر چه امری تکیه کرده است؟ بر یک سلسله خواستهای مادی تکیه کرده است یا بر یک سلسله خواستهای معنوی؟

خواست معنوی: ای مظلومهایی که به جرم اینکه گفتید لا اله الّا اللَّه شما را بدون حق از دیارتان بیرون کردند، ما به شما اجازه جهاد میدهیم و اگر همین جهادها و دفاعها نباشد سنگ روی سنگ بند نمیشود.