و آن راه را انتخاب نکنید. سلب اختیار و سلب قدرت از شما نمیکند. فرق است میان ضرورتی که از شما سلب قدرت و سلب اختیار کند، مثل آنجا که پاسبانی میآید و میگوید حق نداری از اینجا بروی، باید از آنجا بروی، که یک عاملی از بیرون آمده از شما سلب قدرت و سلب اختیار و انتخاب کرده است، و ضرورتی که ناشی از اختیار است و هیچ عامل بیرونی وجود ندارد، این شما هستید که این کار را میکنید.

بنابراین فرق است میان ضرورتهای ناشی از اختیار و ضرورتهای سلب کننده اختیار.

حالا بحث در اینجا این است: اینها خیال کردهاند که اگر ما در مسائل تاریخی قائل به ضرورت بشویم، هر ضرورتی که قائل شویم اختیار و قدرت را از انسان سلب کردهایم. نه، هر ضرورتی این طور نیست. ضرورتهای تاریخی ضرورتهای ناشی از اختیار انسانهاست یعنی ضرورتهایی است که عامل اختیار هم جزء علل ضروری کردن هستند نه ضرورتهایی که یک عاملی با پس زدن اختیار، ضرورت را ایجاد کرده. پس فرق است میان ضروری بالاختیار و ضروری بالاجبار و لا بالاختیار که اختیار را سلب میکند.

تاریخ علمی مبتنی بر طبیعت داشتن جامعه است

مطلبی را ما در گذشته مطرح کردیم- که اینجا هم بالاشاره میگوییم و رد میشویم- و آن این است که آیا جامعه در ذات خودش طبیعت و شخصیت مستقلِ از طبیعت و شخصیت افراد دارد یا ندارد؟ مسئله اصالة الاجتماع و اصالة الفرد. اگر ما قائل بشویم که اصلًا جامعه از خود طبیعتی ندارد، واقعیتی از خود ندارد، تنها فرد است که طبیعت و واقعیت و وجود دارد و جامعه یک امر انتزاعی است، باز هم بحث تاریخ علمی غلط است؛ یعنی همینطور که اگر برای تاریخ نقلی اعتبار قائل نباشیم یا اگر اصل علیت را در اینجا جاری ندانیم دیگر ما تاریخ علمی نخواهیم داشت، اگر برای جامعه هم طبیعت قائل نشویم تاریخ علمی نداریم، چرا؟ زیرا ما میخواهیم ضوابط و قواعدی برای جوامع بیان کنیم. وقتی که جامعهها وجودی ندارند الّا اعتباری و انتزاعی و فقط افرادند که وجود داشتهاند، پس قهراً سنت و قاعده و ضابطه هم ندارد، فقط افراد وجود دارند. و لهذا در غیر مورد جامعه انسان، در اجتماعات گیاهها و در اجتماعات حیوانها شما دیگر جامعه شناسی ندارید، مگر در حیواناتی که بالغریزه اجتماعی هستند که حساب دیگری دارد. انبوه درختهای یک باغ، هر درخت خودش حکم دارد، جامعه درختان دیگر قاعده و قانون و سنتی ندارد.

پس تاریخ علمی مبتنی بر طبیعت داشتن جامعه است و چون ما در گذشته ثابت کردهایم- حتی از نظر قرآنی هم ثابت کردهایم- که جامعه از خود هویت و طبیعت دارد (گو اینکه فرد را هم اعتباری ندانستهایم ولی به هر حال برای جامعه هویت و واقعیت و طبیعت قائل شدهایم) بنابراین ما