به انسان که میرسد، با اینکه هر فرد انسان چند چیز نیست و یک کل است، در عین حال آنقدر اجزاء تشکیل دهنده در انسان استقلال دارند که گاهی انسان فکر میکند این استقلال صد درصد است یعنی دیگر وحدت در کار نیست، در حدی که در مقام تشبیه میگویند در هر انسانی چهار موجود نهفته است: یک خوک و یک شیر و یک شیطان و یک فرشته؛ یعنی اینقدر تضاد میان اینهاست که انسان همیشه در خودش احساس میکند که میان دو جنبه عِلوی و دو جنبه سِفلی وجودش یک تضاد و جنگ برقرار است، که پیغمبر از آن تعبیر به «جهاد» کرد. این معنایش این نیست که انسان دو موجود است، در درون انسان دو موجود صد درصد مستقل از یکدیگر با هم میجنگند؛ بلکه جنبههای وجودی یک شیء در عین وحدت کثرت دارند و از جنبه کثرتشان با یکدیگر در جنگ و ستیز و کشمکش هستند.

در جامعه که به طریق اولی [چنین است،] چون کاملترین مرکبی که در عالم وجود دارد جامعه است. این است که ما میبینیم در جامعه افراد نسبت به کل جامعه اصالت و استقلال بیشتری دارند و لهذا در مقابل جامعه میتوانند ایستادگی کنند، میتوانند عصیان کنند، میتوانند خطاهای جامعه را اصلاح کنند. گفتیم یک نوار ضبط صوت هرچه که بگویی همان را پس میدهد، کوه است و صدا. «وه» بگویی «وه» میگوید، «هو» بگویی «هو» جواب میدهد. غلطی اگر بگویی نمیتواند آن غلط را اصلاح کند. ولی فرد در مقابل جامعه اینجور نیست که هرچه جامعه به او القاء کند، مثل یک آینه، طوطی صفت، بی اختیار همان را تحویل بدهد؛ بلکه به حکم اینکه دارای یک فطرت عقل و اراده هست [میتواند ایستادگی کند و جامعه را اصلاح کند.] اگر عامل تشکیل دهنده شخصیت جامعه و شخصیت فرد فقط روح جمعی میبود [آن] حرف درست بود ولی گفتیم که شخصیت انسان از سه چیز ساخته میشود: فطرت خودش، آنچه از طبیعت اکتساب میکند و آنچه از جامعه اکتساب میکند. و ملاک انسانیتش در همان فطرت خودش نهاده شده و لهذا فطرت انسان به انسان در مقابل جامعه قدرت مقاومت میبخشد که میتواند در مقابل جامعه بایستد و لهذا جبر در کار نیست یعنی کسی که قائل به فطرت است دیگر قائل به جبر اجتماعی نیست. [اینکه افرادی فقط روح جمعی را عامل میدانند و میخواهند] [1] برای انسان اصالت و آزادی و اختیار هم- ولو بهطور نسبی- قائل بشوند اشتباه است، امکان ندارد.

پس یکی از نتایج اختلاف این دو نظریه این است که در آن نظریه جبر مطلق است و در این نظریه جبر نیست، اختیار سهم زیادی دارد بلکه باید آن را نوعی امر بین امرین نامید. و قهراً در مسئله زمان هم همینطور است. گفتیم این روح جمعی مطابق نظریه آنها منشأ ندارد. مطابق این