خاصی با هیچ یک از اصواتی که ضبط میکند ندارد. چنین نیست که این نوار در ذات خودش به سوی این است که آیه قرآن خوانده بشود که اگر یک موسیقی در آن ضبط کردند این را مسخ کردهاند. از نظر نوار، رابطهاش با آن آواز موسیقی، با آیه قرآن، با یک شعر هجو و با یک شعر حکمت همه علی السویه است. اما درخت گلابی رابطهاش با همه این آیندهها علی السویه نیست، با یک آیندهای یک رابطه خاصی دارد که به سوی اوست.

انسان در جامعه که رشد میکند، یعنی همان فطرتش رشد میکند. تدریجاً با طبیعت سروکار دارد، اشیاء را میبیند. انسان فقط در جامعه که زندگی نمیکند، در طبیعت هم زندگی میکند. انسان بسیاری از جنبههای شخصیت خودش را از طبیعت میگیرد، تنها از جامعه که نمیگیرد. آنچه که در طبیعت میبیند، میشنود و لمس میکند، مقداری از شخصیت انسان را میسازد.

سه عامل سازنده شخصیت انسان

بنابراین شخصیت انسان از چه ساخته میشود؟ سه عامل در ساخته شدن شخصیت انسان دخالت دارند: عامل فطرت که خود به خود در او تدریجاً رشد میکند، به عبارت دیگر عامل درونی فطرت، عامل بیرونی طبیعت و عامل بیرونی جامعه. اینها همه در هم اثر میگذارند و مجموع اینهاست که فرهنگ و روح یک جامعه را میسازد، و بالخصوص فطرت انسانی انسان. این ترکیبی که در اینجا هست، در عین اینکه میگوییم ترکیب، نباید گمراه کننده باشد و آن را از نوع ترکیب صدا با نوار تلقی کنیم و یا حتی از قبیل ترکیب آب از دو عنصر تلقی کنیم که اجزاء هیچ هویت و استقلالی از خود ندارند؛ اینجور نیست. در طبیعت، مرکبات این طورند که در درجات پایین که هستند هویت جزء در هویت کل محو میشود، و هرچه بالاتر میآیند با اینکه کل از خود هویتی دارد و اجزاء هویت صد درصد مستقل ندارند تدریجاً اجزاء استقلال بیشتری پیدا میکنند. مثلًا در جمادات اجزاء خیلی استقلالشان را از دست دادهاند به طوری که وقتی که کل هست دیگر جزء دیده نمیشود. آب را که ما میبینیم، این گازهای تشکیل دهندهاش اصلًا شناخته نمیشود. ما همین قدر با علم میدانیم و الّا هیچ اثری از آن گازها بالفعل وجود ندارد.

ولی وقتی که در گیاهها وارد میشویم میبینیم که گیاه در عین اینکه گیاه است و خاصیتهای گیاهیاش را دارد، آن جنبههای جمادی خودش را هم بالفعل حفظ کرده، یعنی اینها را دارد به علاوه آنها. اینها را هم که دارد نه اینکه جدا از آنها دارد، اینها را در ضمن یک وحدت دارد اما این وحدت با یک کثرت توأم است.

در حیوان که خیلی روشنتر است که جنبههای جمادی، جنبههای نباتی و جنبههای حیوانی از یکدیگر تا حدود زیادی مشخصاند و مجزّا.