مناطق به دلیل اینکه مواد، صد درصد در اختیارشان نیست و صد درصد هم از اختیارشان خارج نیست و زندگی آنها محصول کار و ماده است ترقی میکنند، بلکه مقصود این است که اساساً منطقههای مختلف انسانهای مختلف میآفریند. انسانهایی که در مناطقی زندگی میکنند که در واقع آن مناطق منطقه زندگی نیست (مثل آدمهایی که در تنور زندگی میکنند، در جایی زندگی میکنند که جای زندگی نیست) ساختمان بدنی آنها قهراً به گونهای میشود که بتواند با آنجا سازگار درآید و بنیههای این انسانها از اعتدال خارج است. آنهایی که در مناطق خیلی گرم زندگی میکنند و آنهایی که در مناطق خیلی سرد هستند بنیه هایشان از اعتدال کامل خارج است؛ مردم مناطق حد وسط از بنیههای معتدل برخوردارند و بنابراین مردم این مناطق هستند که تمدن ساز و فرهنگ سازند به دلیل اینکه ساختمان بدنیشان متفاوت است. این یک نظریه دیگر و غیر از آن نظریه است.

بعلاوه، نظریه در باب آب و هوا و منطقه را دو جور میشود تصویر کرد (کما اینکه در باب نژاد هم همین حرف هست): یکی اینکه اختلاف مناطق سبب تحرک شده ولی این حرکت از مناطق مخصوصی شروع میشود، اما باز هم تمدن را در واقع هر دو منطقه به وجود آوردهگو اینکه از یک منطقه شروع شده است، نظیر حرکت هوا که ما اسمش را «باد» میگذاریم. اگر همه هوای جوّ به یک درجه سرد و یا گرم باشد هیچ وقت هوا تحرک پیدا نمیکند، همیشه ساکن و راکد است و قهراً اگر عفونتی یا بوی خوشی در فضا پخش شود هیچ وقت از آنجا جدا نخواهد شد و هوا عوض نمیشود. ولی اگر اختلاف پیدا شود، به علل خاصی جوّ در یک جا گرمتر و در جای دیگر سردتر شود، هوای گرم به دلیل اینکه سبکتر است بالا میرود و هوای سرد چون سنگینتر است پایین میآید، تحرکی ایجاد میشود و از اینجا باد پیدا میشود و باد همراه خود خیر و برکتهایی میآورد مثلًا تخمهایی را از جایی به جایی پخش میکند، ابرها را حرکت میدهد و کارهای دیگر.

ممکن است کسی بگوید اصلًا اختلاف مناطق جغرافیایی سبب تحرک تاریخ است- که نظر ابن خلدون تقریباً چنین نظری است- منطقههای سرد افراد قوی به وجود میآورد و منطقههای گرم افراد ضعیف و سست و تنبل، و همیشه حرکت از ناحیه مناطق شمالی پدید میآید (چون اغلب، زندگی در نیمکره شمالی است) و بعد میآید تا حدود خط استوا. همیشه حرکتها از مناطق شمالی و سرد که افراد قوی به وجود میآورد پیدا میشود ولی به سوی مناطق استوایی و جنوبی؛ یعنی در واقع اگر مناطق جنوبی نبود نیز تحرکی نبود، مثل همان هوای سرد و گرم و پدید آمدن باد.

و به قول اینها (البته نقض هم دارد) حرکتهای بزرگ تاریخ همیشه هجومهایی بوده که اقوام شمالی به سوی اقوام جنوبی بردهاند. در اثر آب و هوا تضاد به وجود میآید، مردمی به دو گونه مختلف پدید میآیند، از آن طرف مردم قوی و از این طرف مردم ضعیف. چون تضاد به وجود میآید