کنیم البته توجیه معقولی هم میتواند باشد ولی قضیه صرفاً جنبه روانی پیدا میکند نه جنبه ماتریالیسم تاریخی به شکلی که اینها میگویند که تکامل ابزار تولید به مرحلهای رسید که دیگر آن روابط کافی نبود و باید تغییر میکرد؛ یعنی این مسئله را که در دوره بردگی ابزار تولید از چه مرحلهای به چه مرحلهای رسید که ایجاب کرد روبناها و روابط باید به شکل دیگری باشد که آن شکلِ فئودالیسم است کاملًا بیان نمیکنند، یک چیزهای جزئی ذکر میکنند که به قول خودشان از نوع تغییر کمّی است نه از نوع تغییر کیفی.

شکی نیست که ابزار تولید دائماً در حال تغییر و تبدیل است، چون بشر است و به قول اینها کاراکتر انقلابی و خاصیت انقلابی دارد، یا آنطور که ما فکر میکنیم روز به روز بر معلومات و تجربیاتش افزوده میشود، یعنی بشر دوره به دوره از نظر فکری و فنی تکامل پیدا میکند، برای اینکه همان قضیه ن و القلم است و بشر این قدرت را دارد که اندوختههای فکری و تجربههای خودش را برای نسلهای بعد باقی بگذارد، نسل بعد با سرمایههای فرهنگی که از نسلهای پیشین به ارث برده و تجربیات جدیدی که خودش میآموزد قهراً قدرت فنی و تکنیکی او بیشتر میشود و ابزار تولید توسعه پیدا میکند؛ یعنی حالت طبیعی این است. ولی هر تغییر تدریجی و هر توسعه تدریجی ابزار تولید کافی نیست برای اینکه خصلت انقلابی داشته باشد و دورهای را تبدیل به دوره دیگر کند مگر اینکه- همینطور که خود این آقایان میگویند- تدریجاً تغییرات کمّی تبدیل به تغییر کیفی بشود، یعنی یکدفعه صنعت یک وضع جدیدی پیدا کند که اصلًا با گذشته هیچ طرف مقایسه نباشد، مثل همان تبدیل آب به بخار، یعنی اصلًا تغییر ماهیت بدهد. مثلًا کشاورزی ماشینی با کشاورزی قبلی یک چنین اختلاف فاحشی دارد یعنی یک اختلاف ماهیتی دارد. اما اینکه در دوره بردگی در نهایت امر چه تکامل اینچنینی برای ابزار تولید پیدا شد که در دورههای قبل نبود، ما در اینجا یک چنین چیزی نتوانستیم پیدا کنیم. البته اینجا یک چیزهایی میگویند ولی- عرض کردم- اینها از قبیل تغییر کمّی است نه تغییر کیفی. مثلًا میگوید:

گفتیم اصولًا وسایل تولید در یک حالت باقی نمیماند و مرتباً رو به ترقی و پیشرفت میباشد (این البته درست است) یعنی دارای کاراکتر انقلابی است (البته این هم به همان معنا که در یک وقت خاص ممکن است درست است ولی اینطور نیست که دائماً در حال انقلاب باشد) و در اثر تغییر آن خواه ناخواه تغییر کیفی در اوضاع اجتماعی پدیدار میگردد. در دوره فئودالیسم استعمال گاوآهن توسعه مییابد. (توسعه پیدا کردن که تغییر انقلابی و تغییر کیفی نیست) و مخصوصاً رشتههای مختلف فلاحتی از قبیل باغبانی، لبنیات سازی، نوشابه سازی ترقی زیاد مینماید (این مقدار ترقی کردن که کافی نیست برای اینکه یک تحول کیفی در