درآیند. این یک دورهای است که مشخّص اصلیاش این خصوصیت است.

دلگرم نبودن برده به کار

ولی این دوره دوام پیدا نمیکند و اینها هم که مثال میزنند بیشتر مثالهایشان را از وضعی که در دولت رم بوده میآورند که البته وضع به این شکلی که میگویند، در همه جای دنیا تعمیم نداشته است. تا بعد یک سلسله تحولاتی به وجود میآید که آن نظام بردگی دیگر قابل بقا نیست به دو جهت [1]: یک جهت اینکه خاصیت نظام بردگی این است که چون برده خودش مالک هیچ چیزی نیست قهراً دلگرمی به کار ندارد و بنابراین محصول کارش زیاد نیست و اگر جامعه برسد به حدی که به کار بیشتر نیاز داشته باشد و همان ارباب خود را به درآمد بیشتری نیازمند ببیند گاهی برای او صرف میکند که یک مقدار به این برده آزادی بدهد برای اینکه بر میزان کارش و بر محصول و کارکرد او افزوده بشود، که ما نظیر این را گاهی در دورههای خودمان میبینیم؛ مثلًا میبینیم یک دولت استعماری که یک جا را ابتدا به صورت مستعمره دارد و آنجا به حسب ظاهر اختیارش خیلی بیشتر است و بنابراین درآمدش هم بیشتر، بعد آن مستعمره را آزاد میکند- واقعاً هم آزاد میکند- و به آن استقلال میدهد منتها یک نوع قراردادهایی هم با او میبندد که این قراردادها لااقل به صورت ظاهر از قبیل قراردادهایی است که میان دو ذی حقِ متساوی هست ولی بعد در نتیجه نهایی میبینیم که آن سودی که از این کار برده است بیشتر است از آنچه که در دوران سابق میبرده؛ یعنی وقتی عاقل باشد و منطقی فکر کند همان سودپرستی به او اجازه میدهد و به او حکم میکند که این وضع را به وضع دیگری تغییر بدهد؛ همینطور که میگویند انگلستان از هندوستانِ آزادشده بیشتر منفعت برد تا هندوستان مستعمره، یعنی ضمن اینکه این آزادی به نفع هند و هندی بود در عین حال او هم از کار خودش زیانی نبرد.

البته اینجا روی اصولی که اینها میگویند من نتوانستم چیزی به دست آورم و خیال هم نمیکنم چیزی باشد که اینها از نظر تکامل ابزار تولید قضیه را چگونه توجیه میکنند. اگر ما تنها از این نظر بگوییم که روز به روز بر عده بردگان افزوده میشد و همینطور که طبع بشر هست روز به روز بر فشار برده داران هم افزوده میشد چون بر حرص اینها افزوده میشد، روز به روز بیشتر میخواستند ولخرجی کنند و بیشتر میخواستند که یک کاری بکنند و بیشتر بر بردهها فشار میآوردند و این امور تدریجاً بردهها را با یکدیگر متفق و متحد کرد و بعد از طرف بردهها قیامهایی علیه اینها صورت گرفت که بردهها حق خودشان را به زور گرفتند؛ اگر اینجور توجیه