اولیه هم- که اینها میگویند- وجود داشته باشد، چون بشر در دوران اشتراک اولیه از دوران بعد جاهلتر بوده و چون جاهلتر بوده قهراً ترسش هم بیشتر بوده است. مثل اینکه اینها به اینجا که رسیدهاند، هم در مقابل نظریاتی واقع شدهاند که میگوید آثار مذهب در دوران قبل از پیدایش مالکیت هم دیده شده، یعنی در همان دورانی که آثار نشان میدهد که دوران اشتراک اولیه است آثار پرستش هم پیدا میشود و حال آنکه در آن دوران مالکیت نبوده؛ و هم دیدهاند که اگر بگویند مذهب مولود جهل و ترس بشر است، برای هو کردن مذهب شاید یک مقدار بهتر است، جاذبتر و جالبتر است. این است که از این نظریات صرف نظر نکردند ولو اینکه یک مقدار جنبه مارکسیستی آن ضعیف است. از جنبه مارکسیستی مذهب روبناست، باید یک تعلیل اقتصادی بشود و این تعلیل هیچ جنبه اقتصادی ندارد. بیشتر روی این مطلب تکیه کردهاند ولی بعد کوشش کردهاند که به آن ماهیت اقتصادی و جنبه طبقاتی هم بدهند. آنجا که مذهب را به طبقه محروم اختصاص میدهند [میگویند] طبقه محروم بعد از آنکه از مواهب زندگی محروم شد، برای تسلّی خاطر خودش به مذهب روی آورد، نه اینکه طبقه مرفه مذهب را برای او اختراع کرد. مذهب اختراع طبقه محروم است ولی به عنوان یک تسلّی خاطر؛ به واسطه جهل یا ترس و این گونه امور احتیاج پیدا کرد به یک مایه تسلّی خاطر. درباره جنبه طبقاتیاش توضیح ندادهاند [ولی] ناچار اینجور باید بگویند:

اگر طبقه مرفهی نبود و اینها را تحت فشار قرار نمیداد اینها نیازی به یک مایه تسلّی خاطر و به قول خود اینها به یک تریاک مخدر پیدا نمیکردند. پس این باز هم جنبه طبقاتی دارد. منتها میگویند بعدها اربابان هم دیدند که این وسیله خوبی است و از این وسیله باید استفاده کرد. پس طبقه ارباب، طبقه فئودال اختراع کننده مذهب نیست ولی استفاده کننده از مذهب هست. اما عرض کردم که در بسیاری جاها اساساً نظریهشان این است که اصلًا این طبقه مذهب را اختراع کرده است.

بعد در مقام توجیه مطلب برمیآیند که بله، اینها چون علل را نمیشناختند یک علل موهومی فرض میکردند، علم تدریجاً آمد و اینها را یک یک کشف کرد و هرچه که علم جلو میآید و یک علت را کشف میکند خود به خود مذهب یک درجه عقبتر میرود، تا آنجا که دیگر علم همه چیز را کشف کند که دیگر جا برای مذهب نیست، بلکه قبل از این هم که همه چیز را کشف کند وقتی که روح علمی در بشر پیدا شود و بداند و مطمئن شود که اگرچه علل بعضی امور کشف شده و علل بعضی دیگر کشف نشده است ولی علل آن بعض دیگر هم از همین قبیل است و در آینده کشف خواهد شد، دیگر جا برای مذهب باقی نمیماند. این، خلاصه حرف اینها در اینجا در باب مذهب بهطور کلی است. بعد بحثهایی راجع به عیسویت و اسلام کردهاند که آنها را هم عرض میکنیم.