در کار نیست، پس قهراً آن طبقه محروم را مأیوس میکند از اینکه بتواند کاری انجام بدهد.

میگوید که اگر مقدّر باشد که چنین کاری بشود خود به خود خواهد شد و اگر مقدّر نباشد نخواهد شد.

جنبه سوم اینکه مذهب معتقد به عدل الهی است و میگوید چون هرچه که در عالم صورت میگیرد به امر و اراده خدا صورت میگیرد و خداوند متعال عادل است پس اساساً وضع موجود وضع عادلانه است؛ عدالت همین است که هست، دیگر ظلمی وجود ندارد. آنچه که هست همین است [و تغییرپذیر نیست،] نه فقط از جنبه اینکه باید باشد و چارهای نداریم که این ظلم را عوض کنیم بلکه اساساً این ظلم نیست عین عدل است.

پس فکر عالم آخرت (جنبه اول) تأثیرش به این شکل است که اگرچه آنچه که هست برخی عدل است و برخی ظلم و احیاناً میشود تغییر بدهیم ولی حالا چیزی که عوض دارد گله ندارد، وقتی که این قابل جبران در جای دیگر است چه ضرورتی دارد که ما اینجا خودمان را به زحمت بیندازیم. فکر قضا و قدر به بشر میگوید که اساساً اینها تغییرپذیر نیست، پس تلاش بیهوده نکن.

فکر عدل الهی یک درجه بالاتر میرود و میگوید اصلًا آنچه که هست عین عدل است.

پس این سه نوع فکر مختلف است که مذهب میدهد. اینها قهراً ضد یکدیگر هم هست ولی خوب، اینها را همینطور مخلوط با همدیگر ذکر میکنند.

- میشود بفرمایید اینها چگونه ضد یکدیگر هستند؟

استاد: برای اینکه آن اولی را که ما میگوییم این محرومیتها جبران میشود، پس معنایش این است که یک عدم تعادلی اینجا وجود دارد، آنجاست که تعادل برقرار میشود. پس ما قبول کردیم که اینجا عدل نیست ولی آنچه که عدل نیست اگر آنجا جبران نمیشد [ظلم بود] ولی چون در آنجا جبران میشود عدل برقرار میشود، یعنی دنیای دیگر ملاک عدل دنیاست، اینها دوتا کفه ترازو هستند که اگر او نبود این ظلم بود. و اما این آخری میگوید اساساً عین عدل است. خوب، اگر عین عدل است دیگر جبران نمیخواهد، ظلمی صورت نگرفته که جبران بخواهد. این تضاد و تناقض هم میان این حرفها هست.

- این را ممکن است توجیه کنند بگویند عین عدل است با توجه به آخرت.

استاد: نه، میگویند اصلًا این ظلم نیست، آنچه تو داری عین عدل است، آنچه هم او دارد عین عدل