نیست، مثل این که به صورت کمان درمیآید. کمان ساختن کار هرکس نیست و بعلاوه وقت و نیروی زیادی میبرد. اینجاست که به تعبیر خود این فرد جای غصب کردن هست که این کاری که دیگری کرده یکی بیاید از دستش برباید. این یک دلیل دیگری میتواند باشد.

3. نبودن محصول اضافی

سوم: علت دیگری هست و آن نبودن محصولات اضافی است؛ یعنی به علت اینکه ابزار تولید تکامل پیدا نکرده بود، بشر نمیتوانست بیش از احتیاج روزمره خودش محصول به دست بیاورد که بتواند آنها را ذخیره کند. به قول اینها در دوره اشتراک اولیه هم فلاحت بوده، اما نه فلاحت در یک مقیاس وسیعی که از مایحتاج و سرانه افراد اضافه بیاید. هر کسی آن مقدار میتوانسته تولید کند که روزمره از آن اعاشه کند، محصول اضافی نبوده است. ولی صنعت تکامل پیدا کرد، بشر فی الجمله به درجه تمدن رسید، ابزار تولید تکامل پیدا کرد، یک نفر قادر بود که چند برابر مصرف خودش تولید کند، مثلًا یک نفر قادر بود که بیست خروار یا بیشتر گندم در سال تولید کند در صورتی که خودش [بدون ابزار جدید] دو خروار گندم میتوانست تولید کند. وقتی که محصول اضافی پیدا شد، زمینه برای استثمار به وجود آمد که یک افرادی خودشان کار نکنند و از محصول کار دیگران استفاده کنند. در گذشته چنین چیزی امکان نداشت. همین قدر که محصول اضافی پیدا شد امکان اختصاص دادن به خود پیدا شد. امکان استثمار که پیدا شد مالکیت خصوصی آمد.

بنابراین مالکیت خصوصی آن وقتی پیدا شد که امکان استثمار به وجود آمد. قبل از آنکه امکان استثمار به وجود بیاید، غصب و قهراً مالکیت خصوصی امکان نداشت.

- استثمار در غیر این حالت هم میتواند پیش بیاید، یعنی یک نفری که راحت طلب است خودش کار نکند و از دسترنج فرد دیگری استفاده کند.

استاد: نه، جواب میدهند که این عملًا امکان ندارد، برای اینکه حداکثر میشود مثل حیوان. کی انسان یک حیوان را نگه میدارد؟ آن وقتی که آن حیوان به اندازه خرج خودش که باید زنده بماند بتواند کار کند. اگر یک حیوانی به اندازه مصرف خودش نتواند کار کند میگویید که این به خرجش نمیارزد و دورش میاندازید. و لهذا در سالهای قحطی که حیوانها به خرج خودشان نمیارزند صاحب الاغ الاغش را در بیابان رها میکند تا گرگ بخورد، صاحب اسب اسبش را رها میکند، حتی صاحب گوسفند که میداند گوسفندش را نمیتواند از سر رد کند و باید بیش از مقداری که آن گوسفند ارزش دارد خرج کند گوسفندش را رها میکند. در آن زمانها- به عقیده اینها- این طور