است بحثی نیست. حرف مادی و غیر مادی در این نیست که آیا ماده علت است یا علت نیست؛ شک ندارد که ماده علت است. اگر ماده علت نباشد باید مثلًا همین جور خلق الساعه انسان خلق بشود. پس چرا انسان از نطفه انسان آفریده میشود؟ یا اگر ماده دخالت ندارد، باید بچه گوسفند انسان بشود و بچه انسان گوسفند. پس در این که ماده علیت دارد بحثی نیست. فرق مادی و الهی در این جهت است که مادی اصلًا فرقی میان علت قابلی و علت فاعلی نمیگذارد؛ همین قدر میبیند ماده به یک مرحله که میرسد فلان چیز پیدا میشود، میگوید این علت است و تمام شد.

«الهی» تفکیک و تجزیه و تحلیل میکند، میگوید اینکه ماده به این شرایط میرسد دارای حیات است، آیا مادهای که فاقد حیات است ایجاد حیات میکند (ناقص که نمیتواند کاملتر از خودش را ایجاد کند) یا ماده به این مرحله که میرسد، این قابلیت را پیدا میکند که یک مرحله کاملتری به آن داده شود؟ فرق قضیه این است. الهی میگوید نظام، نظام تکامل است. نظام تکامل یعنی حرکت کردن ناقص از نقص به کمال. ناقص استعداد رسیدن به یک مرحلهای از کمال را دارد، اما به هر مرحلهای که میرسد امکان یک کمال برایش پیدا میشود و کمال به آن داده میشود نه اینکه ناقص در همین حد که استعداد پیدا کرد خودش به خودش [کمال] میدهد، اینچنین نیست.

در مقام مثال- البته این مثال در این جهت دور است- مثل این است که شما درباره معلم و شاگرد بگویید آیا استعداد شاگرد شرط است یا شرط نیست؟ البته شرط است. هیچ وقت نمیشود به دانش آموز کلاس اول درس کلاس دوازدهم را داد، ولی اینکه درس نمیدهند نقص از معلم نیست، معلم میتواند کلاس دوازدهم را به او درس بدهد اما او را باید قدم به قدم بالا ببرد. کلاس دوم را هم نمیشود به او درس داد؛ وقتی شما او را به کلاس اول بردید و این مقدار مراحل را طی کردید، برای پذیرش تعلیمات کلاس دوم آماده است و وقتی او را به کلاس دوم بردید برای پذیرش کلاس سوم آماده است. حتی درس روز اول، او را برای درس روز دوم آماده میکند، درس روز دوم او را برای درس روز سوم آماده میکند، بلکه در خود همین درس روز اول، جمله اول او را برای جمله دوم آماده میکند، جمله دوم او را برای جمله سوم آماده میکند. آنوقت این دانش آموز علت مادی است؛ یعنی علت قابلی است، پذیرنده است. معلم در اینجا علت فاعلی است یعنی دهنده است.

حرف الهیون این است که ماده در کلّ خودش مانند یک دانش آموز است که از نقص به کمال حرکت میکند ولی در کلّ خودش یک ناقصی است که هریک قدم که جلو میرود آماده برای قدم دیگر میشود، ولی خودش خودش را جلو نمیبرد؛ یعنی آن را جلو میبرند اما به هر مرحلهای که جلو میبرند برای مرحله بعد آماده میشود. آن حرف قرآن هم در مورد نطفه و [مراحل بعدی] همین است. چرا قرآن نمیگوید ما انسان را از همان اول از نطفه انسان کردیم؟ چرا میگوید نطفه را