استاد: این که مال دیالکتیک نیست، مال همه است. آن که مال دیالکتیک است این است که به حکم تضاد درونی تکامل پیدا میکند.

- چون جامعه رو به تکامل میرود کوچکترین عامل برای حرکت دادن جامعه به سوی کمال کافی است.

استاد: یعنی تضاد نمیخواهد؟ اصول دیالکتیک چهار اصل است: اصل تضاد، اصل حرکت، اصل تأثیر متقابل و اصل جهش و انقلاب. تضاد جزو اصول است.

- منظور این است که در جوامع مختلف نوع تضاد متفاوت است.

استاد: نوع تضاد فرق بکند، پس یک تضادی هست. تضاد در جامعه اشتراکی چیست؟ و خودش میگوید تضاد هم تضاد طبقاتی باید باشد.

ایراد سوم

مسئله دیگر- که در بحثهای آینده هم خواهیم داشت- این است که میگویند جامعه دائماً باید (یعنی ضرورت دارد) در حال حرکت و تکامل باشد، و این حرکت و تکامل ناشی از تضاد درونی است. همینطور که این مرحله انتقال از اشتراک اولیه به دوره دوم با اصول دیالکتیک قابل توجیه نیست [1]، در اشتراک نهایی نیز که میگویند سرنوشت نهایی بشر است، عین همین ایراد هست. شما میگویید بعد از دوره سرمایه داری مالکیت دسته جمعی و مالکیت اشتراکی ابزار تولید پیش میآید و جامعه بیطبقه و جامعه بیتضاد به وجود میآید. به شما اشکال میکنند که شما خودتان میگویید که حرکت معلول تضاد است، اگر تضاد نباشد حرکت نیست و اگر حرکت نباشد تکامل نیست. آیا وقتی ما به جامعه بیطبقه رسیدیم یعنی به جامعه ساکن و مرده رسیدیم؟ یعنی همین قدر که بشریت به کمونیسم (به قول شما) رسید، دیگر به مرحله سکون رسید یا در آنجا هم باز حرکت تکاملی هست؟ نمیتوانند بگویند حرکت نیست، زیرا اصل تکامل را چکار کنند. اگر هست، از کدام تضاد ناشی میشود؟