زیربنای جدید ایجاب میکند، پدید میآید.

- [پس میگویند مذهب] ناشی از یک ضرورت اقتصادی و وضع اقتصادی جامعه است و این ضرورت خود به خود این را به وجود میآورد.

استاد: وضع اقتصادی را دو جور میشود تفسیر و توجیه کرد: یکی اینکه میگوییم در آن نظامی که در ابتدا به وجود آمده بود- و خود آن نظام هم باید به وجود میآمد- در آن شرایط مناسب پدید آمد. دیگر آنکه میگوییم در حالی که نظامی داشت از بین میرفت به وجود آمد که یک نظام کهنه محکوم به زوال را نگه دارد.

- پس این ضرورت نیست.

استاد: بعد عرض میکنیم. گفتیم حرفهایشان در این جهت ممکن است متناقض باشد. پس مطلب را دوگونه میشود تقریر کرد. یک وقت ما میگوییم امور روبنایی و از آن جمله مذهب در شرایطی که به وجود میآیند ضرورت تاریخی اقتضا میکند و خود مرحلهای از مراحل تکاملاند که باید باشند ولی بعد از آنکه تدریجاً تغییراتی در زیربنا پیدا شد زیربنای جدید روبنای دیگری را اقتضا میکند، آن وقت همین روبناها عامل ارتجاع و محافظه کاری میشوند، یعنی اینها عامل حفظ وضع موجود هستند، میخواهند وضع موجود را نگه دارند، برخلاف عوامل زیربنایی که عوامل انقلابی است و میخواهد وضع موجود یعنی روبنای موجود را تغییر بدهد. این یک جور تقریر است. یک وقت در باب مذهب حتی اینجور هم نمیگوییم، بلکه میگوییم مذهب در هیچ شرایطی محصول تکامل جامعه نیست. یک جامعه در ابتدا که به وجود میآید که هنوز تضادها بالقوّه است مذهب در آن وجود ندارد. آن وقتی که میان دو طبقه، طبقه حاکم و طبقه محکوم، تضاد پیدا میشود طبقه حاکم در آن شرایط مذهب را برای حفظ وضع خودش اختراع کرد. دو تفسیر است.