تولیدی روابط تولیدی را تعیین میکند و رابطه مالکیت شکل حقوقی روابط تولیدی است.

اینجا آمدند مالکیت را بر روابط تولیدی مقدم دانستند.

استاد: چنین نیست. میگوید در دست چه کسانی باشد، ولی اینکه این مالکیت فردی باشد یا جمعی، بستگی دارد به مرحله تکامل ابزار تولید. اشکال ندارد. بین حرفهای خود آنها تناقض نیست.

- ولی شواهد تاریخی هست که سخن آنها درست نیست.

استاد: بهترین شاهد تاریخیاش زمان خود ماست. در زمان ما ابزار تولید به یک مرحله از تکامل رسیده که در همان مرحله تکامل یافتهاش جهان حالت دوگونهای دارد، یعنی در نیمی از جهان مالکیت دسته جمعی شده مثل قسمتهای کمونیستی، و در نیم دیگر هنوز صورت انفرادی دارد. و برعکس، در قسمتهایی از جهان هنوز ابزار تولید به این مرحله از تکامل نرسیده مالکیت اشتراکی شده و در قسمتهای دیگر که از آنها پیشتر هستند هنوز انفرادی است.

- یا مثلًا ویل دورانت مینویسد در چین باستان امپراطوری بوده که میخواسته مالکیت را عمومی کند.

استاد: خیلیها بودهاند که میخواستهاند ولی هیچ وقت عملی نشده و نمیتوانسته عملی باشد.

- و عملی هم کرده.

استاد: نمیتوانسته عملی باشد. سوسیالیسم تخیلی که اینها میگویند همان است؛ میخواهند بگویند به صورت یک آرزوی غیر منطقی در دنیا بوده است. پدر اشتراکیون عالم افلاطون است، منتها خودش آخر از نظریهاش برگشت. به صورت یک طرح و یک پیشنهاد، از نظر اینها همان سوسیالیسم تخیلی است.

- نظریه معروف مارکسیستها میگفت شعور اجتماعی منطبق بر شکل مادی خارجی نظام اجتماعی است. نظام اجتماعی هم ناشی از روابط تولیدی است. روابط تولیدی هم ...