میکند) بدانیم که خود به خود این ماده دارد تکامل پیدا میکند، ولی تکامل آن خود به خود منجر به تکامل انسان در ذوق و هنر و در دین و مذهب و در فکر و علم و فلسفه و در همه چیز میشود.

- مذهب، سیاست، حقوق، هنر، آداب و امثال آن همه محصول وضع اقتصادی و چگونگی تولید میباشند.

استاد: آنها در باب علم و فلسفه هم [این حرف را] میگویند اگرچه اینجا اسمش را نیاورده.

پاسخ به یک فرضیه

حالا اینجا مطلبی را در دنباله آن بحث جنابعالی که طرح کردید عرض بکنم. اگر ما فرض کنیم که اینها ابتکار و فکر انسان و نیروی مغزی انسان را هم به تعبیر شما جزو ابزار تولید بشمارند و تکامل آن را هم جزو تکامل ابزار تولید بدانند، معنایش این است که در واقع روح قضیه جز این نیست که مغز انسان در اثر تجربه و عمل تکامل پیدا میکند به معنای اینکه به طرح جدید و فکر جدید میرسد. پس این را ما قبول کردیم. حال سؤالی مطرح است: چرا این قضیه اختصاص به تجربه بشر در مورد ابزار تولید داشته باشد؟ بشر همانطور که ابزار تولید را تجربه میکند و به حکم تجربهاش آن را پیش میبرد، فرض کنید رژیمهای حکومتی را هم تجربه میکند، نواقصش را درمییابد، ترمیم و اصلاح میکند. قوانین را با تجربه تکمیل میکند. هنر را با تجربه تکمیل میکند.

اگر ما برای تجربه و به عبارت دیگر برای فکر بشر در رابطهاش با موضوع خودش بتوانیم این مقدار اصالت قائل باشیم اختصاص به ابزار تولیدی ندارد، در نتیجه دلیل ندارد که ما تکاملهای دیگری را که پیدا شده تابع تکامل ابزار تولید بدانیم. چرا تابع آن یکی بدانیم؟ تجربه است و بیش از این نیست. سر و کار داشتن فکر است با موضوع خودش در عمل. همینطور که در مورد ابزار تولید، فکر انسان در رابطهاش با ابزار تولید تکامل پیدا میکند و بعد ابزار تولید را یک قدم جلو میبرد- که این باز با طرز تفکر ماتریالیستی آنها جور درنمی آید و نمیتوانند بگویند- در تجربهاش با قانون هم همین جور است، در تجربهاش با مذهب هم (که حالا شما الهی هم ندانید بشری بدانید) همین جور، در تجربهاش با سیاست هم همین جور، در تجربهاش با هنر هم همین جور، در تجربهاش با مسائل حقوقی هم همین جور است؛ چرا فقط آنجا قائل هستید؟

- آنها اینجور نگفتهاند.