بکند، معنایش این است که در جهت تکامل بیتفاوت نیست؛ یعنی حوادثی که واقع میشود اگر یک حادثهای باشد که در جهت کمال انسانی انسان است، طبیعت و عالم مجبور است با آن هماهنگی نشان بدهد، اگر در جهت ضد کمال انسانی است یعنی ضد آن هدفی که خود طبیعت و تاریخ دارد، آنگاه جهان عکس العمل مخالف نشان میدهد. مثل این است که میگویید ساختمان بدن انسان به گونهای است که اگر غذایی وارد بدن بشود که مجموعاً برای بدن خوب باشد، همه بدن هماهنگی نشان میدهد ولی اگر یک چیز نامناسبی باشد- البته در یک حد معینی- بدن عکس العمل مخالف نشان میدهد. البته گاهی هرچه هم عکس العمل مخالف نشان بدهد او کار خودش را میکند. آدمی که سم میخورد باز هم بدن او عکس العمل مخالف نشان میدهد، خیلی هم کوشش میکند که سم را دفع کند ولی سم وقتی که زیاد باشد کار خودش را میکند و بدن را از بین میبرد.

توجیه تاریخ براساس دین، معنایش نفی قانون علت و معلول نیست. این نظریه، قانون علت و معلول یعنی اصل علت فاعلی را پذیرفته است. توجیه تاریخ بر اصل دین یعنی علاوه بر علت فاعلی، علت غائی را هم پذیرفتن. پس اینکه [گفتهاند] اگر ما تاریخ را براساس دین توجیه کنیم تاریخ دیگر علم نیست چون رابطه علت و معلول بهم میخورد، اینها چیز دیگری پیش خودشان فکر کردهاند. ما باید بگوییم گذشته از حوادثی که از پشت سر، تاریخ را میرانند (یعنی گذشتهها، اینهایی که جلوتر واقع شده که بعد از آن را به وجود آورده) یک هدف و غایتی هم از پیش رو تاریخ را به سوی خود میکشد کما اینکه در مسئله تکامل جانداران، اکنون در میان زیست شناسها مطرح است که آیا تکامل، هدفدار است یا هدفدار نیست؟ یعنی آن اولین سلولی که در طبیعت به وجود آمده که اکنون منتهی شده به انسان- مطابق نظریهای که مثلًا لکنت دونوئی در کتاب سرنوشت انسان یا مؤلف کتاب حیات و هدفداری دارد- آیا واقعاً آن سلول بهطور آگاهانه به سوی انسان شدن در حرکت بوده، میرفته که انسان بشود، مثل یک موجودی که هدف و مقصد خودش را تشخیص داده، دائم تلاش کرده تا به آن مقصد برسد؛ یا نه، تصادفات به همان معنا که عرض کردیم (علل اتفاقی، علل بیضابطه، علل بیقاعده) آن را به اینجا رسانده است، مثل کاهی که بر روی موج آب قرار بگیرد که بدون ضابطه و قاعده یعنی با علل شخصی (نه با علل کلی)، با علل بیضابطه و قاعده به این سو و آن سو میرود. مثلًا یکدفعه یک کسی دستش را در آب کرده یک موج بلند شده، کمی کاه را به آن طرف کشیده، یک کسی یک سنگ آن طرف انداخته، یک موج ایجاد شده و کاه را به این طرف کشیده، دائم به این طرف و آن طرف رفته و اکنون هم به یک نقطه خاص رسیده است؛ آیا آن اولین سلول که بعد از میلیونها سال رسیده به انسان شدن، تحت یک ضابطه و قاعده و یک کلیتی به اینجا رسیده، یا علل تصادفی و اتفاقی