است. ریاضیات همینطور. هنر دارد، شما میبینید باز مذهب در آن تجلی میکند. صنعت دارد، در صنعتش مذهب تجلی میکند. بعضی از تمدنها را میگویند فلسفی است، عقلانی است، یعنی روحش روح عقلانی است. تمدن یونان را اینطور توصیف میکنند. میگویند تمدن یونان تمدنی است که آن هم مثل تمدن اسلامی دارای نهادهای مختلف است، یعنی هنر دارد، اخلاق دارد، علم دارد، صنعت دارد، علوم متعدد دارد، ولی روح حاکم بر این تمدن فلسفه است. دین هم دارد ولی دینش تابع فلسفهاش است. یعنی روح این تمدن فلسفه است نه چیز دیگر.

درباره تمدن جدید (تمدن اروپا) میگویند روحش علم است؛ نه فلسفه است، نه هنر است، نه چیز دیگر؛ روحش علم است، آنهم علم حسی و تجربی. این تمدن هم دارای نهادهای مختلف و متعدد است ولی روح حاکم بر آن علم است.

پس نظریه مارکسیسم در باب تفسیر و توجیه تاریخ اولًا بر این اساس است که تمام جامعه بشری- یا به عنوان یک تمدن واحد یا همه تمدنها مشابه یکدیگر هستند- دارای یک روح است، «چند روحی» و «چند حیاتی» نیست؛ و [ثانیاً بر این اساس است که] آن روحی که بر تمام تمدنهای بشر، بر تمام جوامع بشری حکمفرما بوده است و سایر نهادها به منزله اعضای او بودهاند که این روح در همه جا حلول داشته و بر همه حکومت میکرده است اقتصاد است. و این در دو قسمتش قابل مناقشه است، هم اینکه ما جامعه بشری را صددرصد مانند موجود زنده تک حیاتی بدانیم؛ نه، میتواند درآن واحد چند حیاتی باشد؛ و هم به فرض که نظریه تک حیاتی را قبول کنیم، ما نمیتوانیم همه تمدنها را با یک چوب برانیم، بگوییم روح حاکم بر تمدن هند همان روح حاکم بر تمدن یونان است و همان روح حاکم بر تمدن روم است و همان روح حاکم بر تمدن مصر است و همان روح حاکم بر تمدن قدیم ایران است و [همان روح حاکم] بر تمدن جدید اروپاست.

- یک انسان هم ممکن است چند روح حاکم داشته باشد و انسانهای مختلف ممکن است روحهای حاکم مختلف داشته باشند.

استاد: همینطور است، یعنی شما نظریه من و ضد نظریه آنها را تأیید میکنید؛ یعنی اگر انسان یک روح یکنواخت ثابت میداشت [و] ما در باب جامعه انسان هم آن را تک حیاتی میدانستیم ناچار بودیم برای همه جامعهها یک نوع روح قائل باشیم، ولی به دلیل اینکه انسان یک موجود عجیبی است و دارای استعدادهای گوناگون و متضاد، همانطور که در هر فردی از افراد انسان ممکن است یک استعدادش بشکفد و استعدادهای دیگر را تحت الشعاع قرار بدهد، در جامعه انسانی هم میشود که یک استعدادش بشکفد و استعدادهای دیگر را- به هر دلیل، به دلیل به فعلیت نرسیدن،