نیست.) این است که میگوییم [مادیگرایی تاریخی یا ماتریالیسم تاریخی] در آنِ واحد برداشتی اقتصادی است از تاریخ و برداشتی تاریخی است از اقتصاد.

آیا جامعه و تاریخ تک ماهیتی است؟

البته اینجا یک سؤال مطرح است و آن این است که آیا ضرورتی دارد که ما برای جامعه ماهیت واحد قائل شویم و یکی از این شئون را ذاتی و جوهری او بدانیم و سایر شئون را اعراض و طفیلی، که آن وقت کسی بگوید ماهیت تاریخ اقتصادی است، کس دیگری بگوید نه، ماهیت تاریخ علمی است، یکی بگوید نه، فکری و فلسفی است، کسی بگوید نه، ماهیت تاریخ دینی و مذهبی است، که این خودش خیلی نظریه قویی هم هست، چون دین یک عامل بسیار بسیار مؤثری در تاریخ بوده است و اگر کسی هم ادعا کند از این ادعاها دورتر نیست؛ کسی بیاید بگوید نه، اصلًا ماهیت تاریخ ماهیت هنری است، و از این قبیل. [آیا] ضرورتی دارد [که جامعه و یا تاریخ را تک ماهیتی بدانیم؟]

ممکن است کسی اساساً هیچکدام از اینها را نگوید، یعنی هیچکدام از اینها را اصل نشمارد که باقی دیگر فرع باشد. قهراً به معنی این خواهد بود که ممکن است کسی درباره ماهیت جامعه بگوید (این که الآن عرض میکنم یک نظریه جامعه شناسانه است) که اصلًا آیا ضرورتی دارد که ما مجموع جامعه بشری را به عنوان یک موجود زنده بدانیم و برای این موجود زنده «یک» ماهیت قائل باشیم؟

نظریات مخالف

1. هر نهادی از جامعه یک روح دارد

ممکن است شما بپرسید نقطه مقابل این نظریه چیست؟ نقطه مقابل این نظریه این است که اساساً چه لزومی دارد که ما برای جامعه مجموعاً یک روح و یک حیات قائل باشیم و باقی دیگر را به منزله آثار و اعمال و طفیلی بدانیم؟ نه، این یک تشبیه کافی نیست که چون موجود زنده چنین است، هر موجود زنده یک حیات و یک ماهیت دارد و باقی دیگر همه آثارش است جامعه هم اینچنین است. ممکن است اصلًا ما جامعه را یک حقیقت چندماهیتی بدانیم چون نحوه وجود جامعه با وجود یک موجود زیستی متفاوت است؛ یعنی بر جامعه چندین روح در آنِ واحد حاکم بدانیم. این بدنِ موجود زنده است که فقط یک روح بیشتر نمیپذیرد. البته این یک مسئله زیستی است. در زیست شناسی هر موجود زندهای یک حیات بیشتر ندارد، دو حیات ندارد که [نیمی از آن] مثلًا اراده کند از این طرف برود، نیم دیگرش اراده کند از آن طرف برود. تمامش دارای یک