همین است که یکی به وجود آورنده دیگری است. «زیربنا» هم که میگوییم یعنی این به وجود [آورنده آن روبناست.] مثل اینکه پدر به وجود آورنده و آفریننده فرزند است، [یا] مثل کتاب و مؤلف است، که میگوییم مؤلف به وجودآورنده کتاب است ولی هرگز درست نیست بگوییم کتاب مؤلف را به وجود آورده. اما در عین حال که مؤلف کتاب را به وجود میآورد خود کتاب به عنوان یک کار روی مؤلف اثر میگذارد.

در بحث بعد که خیلی مختصر بحث فلسفه تاریخ را گفته است به مسئله پرکسیس میرسیم.

پرکسیس همین است: انسان علت است برای کار خودش، انسان کار خود را میسازد، کار هم به نوبه خود انسان را میسازد. پس اینجا یک تأثیر متقابل است میان انسان و کار، اما در عین حال یک تقدمی انسان بر کار دارد، یعنی اینطور نیست که یک تأثیر متقابل صددرصد برابر یکدیگر [باشد.] دو شیء ممکن است در یکدیگر تأثیر متقابل داشته باشند [بهطور] برابر، هیچکدام تقدم نداشته باشد، مثل اینکه اگر شما بخواهید دو عنصر را به نحو ترکیب شیمیایی با یکدیگر ترکیب کنید و از آن آب به وجود بیاورید اینها هیچکدام بر دیگری تقدم ندارد. دو عنصر، این روی آن اثر گذاشته، به همان نسبت آن هم روی این اثر گذاشته، بعد، از مجموع اینها یک مرکب به وجود آمده است. اما در مورد انسان و کار خودش، انسان علت کار خودش است و کار معلول انسان است ولی در عین حال این معلول روی خود انسان اثر میگذارد. بعد خواهیم گفت، و حرف درستی هم هست، که انسان ساخته عمل خودش است، یعنی عمل انسان در چگونگی انسان یا به تعبیر قدمای ما در ملکات انسان اثر میگذارد. مگر شما در باب تقوا همین حرف را نمیگویید که اگر انسان ترک محرمات و اتیان واجبات را تکرار و مداومت کند بعد عدالت به وجود میآید؟ مداومت مگر غیر از کار خود آدم است؟ مداومت کردن یعنی همان کار خود را تکرار کردن. عدالت چیست؟ یک ملکه راسخه نفسانی. عدالت یک چگونگی انسان است. کار انسان، انسان را عادل میکند. پس کار هم روی انسان اثر میگذارد.

- ولی اختلاف جهت دارد.

استاد: البته اینها هم نمیگویند اختلاف جهت ندارد، اختلاف جهت داشته باشد.

- تأثیر متقابلی که آنها میگویند یعنی از یک جهت واحد.

استاد: نه، جهت واحد نیست.