خارج است. او روی همان مبنایش- اگرچه غلط است- میتواند بگوید هر ضدی منطقاً و ضرورتاً از ضد خودش نتیجه میشود. اما شما که آنها را پوستههای ایده آلیستی مکتب هگل میدانید و الغاء کردید مجبورید به رابطه علت و معلولی قائل باشید. به رابطه علت و معلولی که قائل باشید سؤالها باقی میماند که این معلول چگونه از آن علت به وجود میآید و حال آنکه آن علت در زمان این معلول وجود ندارد؟ پس آن علت تمامْ علت نیست، پس آن جزء علت است، پس آن علتی است که فقط امکانات و شرایط را فراهم میکند بدون آن که وجوددهنده معلول باشد. «ءَ انْتُمْ تَخْلُقونَهُ امْ نَحْنُ الْخالِقونَ» خالق چیز دیگری است؛ حارث و کشاورز شرایط و امکانات را فراهم میکند. این دانه گندم مادامی که در جوال هست این امکان برایش وجود ندارد ولی وقتی که کشاورز آمد این را در یک زمین مناسب زیر خاک کرد، آب هم به آن رساند، در شرایطی که نور و حرارت هم به آن میرسد، تازه شرایط و امکانات است، وقتی شرایط و امکانات بود، تازه آن بوتهای که از این میخواهد به وجود بیاید میشود یک امر ممکن الوجود. پس شما کارتان امکانات و شرایط فراهم کردن است ولی شما خالق نیستید، اشتباه نکنید. «أَفَرَأیتُمْ ما تُمْنونَ». پدر خیال نکند خالق فرزند است. پدر فراهم کننده شرایط فرزند است. پدر خالق حرکات وجود خودش است. تازه آن هم نه خالق بالاستقلال، خالق به غیر استقلال. ولی از نظر پیدایش فرزند فقط شرایط و امکانات را به وجود میآورد؛ و لهذا ما در آن مقاله «قرآن و مسئلهای از حیات» [1] این بحث را که عدهای میگویند امکان ندارد که انسان مصنوعی به وجود بیاید، امکان ندارد که گیاه مصنوعی به وجود بیاید، اگر هم گیاه مصنوعی به وجود بیاید خصلتهای گیاه طبیعی را ندارد، [مطرح کرده و پاسخ گفتهایم.] ما مصنوعی و غیرمصنوعی نداریم؛ یعنی هیچ فرقی میان انسانی که در لوله ساخته شود با انسانی که در رحم ساخته شود از نظر ارتباط و انتسابش با خدا نیست. اگر انسانی را در لوله بسازند معنایش این است که همان شرایط و امکاناتی که در رحم هست عین آن شرایط و امکانات را در اینجا به وجود میآورند. مگر حالا در رحم که شرایط و امکانات را انسانها به وجود میآورند پس خدا خلق نکرده؟ میگوید «أَفَرَأیتُمْ ما تُمْنونَ» هیچ فرقی نمیکند. اگر بشر نتواند، نه به دلیل این است که اگر بشر بتواند معنایش این است که خالق شده. بشر نمیتواند خالق باشد. اگر نتواند، شرایط و امکاناتش را کشف نکرده، یا اگر کشف کرده عملًا نتوانسته درست مساوی با آن فراهم کند. اگر بشر بتواند همان شرایط و امکانات را عیناً مانند آن [به وجود آورد خداوند آن انسان را خلق میکند.] ما اطلاعی از این علم و از واقعیت نداریم، نمیدانیم آیا بشر میتواند تمام شرایط و امکانات را فراهم کند یا نه. حتی ساختن پروتوپلاسم که الآن بحثش مطرح