ایندو را با یکدیگر جمع کند. بعد یک سخن بسیار عالی از آدام اسمیت اقتصاددان معروف جهان نقل میکند و میگوید هگل در سخن خود طنین سخن آدام اسمیت را منعکس کرده است؛ و آن سخن، سخن بسیار عالیای است که این آقای مؤلف آن را نفهمیده است. حال من این سخن را میگویم و بعد معنی میکنم و سپس حرف مؤلف را میگویم.

سخن عالی آدام اسمیت و هگل

هگل قائل به «روح جهانی» است. این روح جهانی هگل- که «روح معقول» هم میگوید- معنی خاصی در فلسفه او دارد. در واقع این روح جهانی یک «مطلقی» است که او قائل است و معتقد است که همین حرکت دیالکتیکی جهان منتهی به روح جهانی میشود، آن که همه مقولات را در بر دارد، و از نظر او خدا همان است ولی این با خدایی که سایر فلاسفه میگویند در خیلی جهات فرق میکند که اکنون به آن کار نداریم. میگوید:

وی (یعنی هگل) طنین آدام اسمیت را باز میتابد. (او چنین گفته است) افراد تمایلات خود را اقناع میکنند اما در این رهگذر چیزی فزونتر که از آن بیخبرند ولی در عمل آنان نهان است تحقق مییابد.

بعد میگوید:

(هگل) درباره غایت معقول روح جهانی مینویسد (آن جملهای است که طنین سخن آدام اسمیت را دارد): افراد بشر در حین تحقق بخشیدن این مقصود، امیال خود را که دارای مفهومی دگرگونه است نیز برمیآورند. این به عبارت ساده همان هماهنگی علائق است که به زبان فلسفی «آرمان» برگردانده شده است. مترادف دست غیبی آدام اسمیت، در فلسفه هگل «نیرنگ عقل» مشهور اوست که افراد را وادار به انجام مقاصدی میکند که خود از آن ناآگاهند.

حرف آدام اسمیت و حرف هگل، مطلبی عالی است و این در فلسفه ما هم هست که انسان در شعور آگاه خودش یعنی در مرحله شعور خودش میلهای خود را برمیآورد و غیر از این چیزی نیست. به هر کسی اگر بگویند تو با این فکر و ارادهات چه میکنی؟ هرکاری را که بگوید، چنانچه به او بگویند چرا آن کار را میکنی؟ برمیگردد به یک میل؛ یعنی انسانها در کارهای خود تمایلات