باب تاریخ تأیید میکنند- و بعضی میگویند نظریه توین بینیز همین است- که تاریخ همیشه دور میزند؛ یعنی به طرفی یک حرکت تصاعدی میکند، دو مرتبه برمیگردد پایین و باز دور میزند [1]. حرکت که بخواهد دوری باشد چنین نیست که جهتی داشته باشد، یعنی لازمه حرکت دوری این است که اگر بالایی داشته باشد پایین هم باید داشته باشد.

بسیاری از کسانی که قائل به تکامل هستند قائل به هدف نیستند. مثلًا نظریه مارکسیستی طرفدار تکامل است و اصلًا در مفهوم «دیالکتیک» تکامل هست بدون اینکه هدفداری در کار باشد. بنابراین ما باید مسئله را بر اساس تکامل طرح کنیم نه بر اساس هدفداری، یعنی مسئله هدف که اینجا مطرح میشود جزئی از مسئله تکامل است.

تعریف « تکامل در تاریخ »

حال باید ببینیم که ما تاریخ را متکامل بدانیم یا ندانیم و اگر تاریخ را متکامل میدانیم آیا هدفدار بدانیم یا هدفدار ندانیم؟ و بعلاوه باید تکامل را تعریف کنیم و مسئله عمده این است که معنای «تکامل در تاریخ» چیست؟ تعریف تکامل در زیست شناسی اگرچه خیلی روشن نیست ولی تا اندازه زیادی روشن است که یک «نوع» در مرتبه عالیتر از نوع دیگر قرار میگیرد بدین معنا که ارگانیزمش مبسوطتر و پیچیدهتر است و از نظر کارآیی، از اعضا و اندام مجهزتری برخوردار است.

اگر میگوییم این موجود جاندار نسبت به آن موجود جاندار کاملتر است، یعنی این موجود مجهز به اندامی است که از نظر آن اندام نسبت به آن موجود کاراتر است. ولی در باب تکامل تاریخ، ما چه بگوییم؟ اگر بگوییم «جامعهها متکامل میشوند و رو به تکامل میروند» یعنی چه میشود؟ مثلًا اگر بگوییم- که زیاد میگوییم- ما داریم پیشرفت میکنیم، پیشرفت از چه نظر؟ اصلًا معنی پیشرفت چیست؟ ممکن است پیشرفت به ثروت توجیه شود، یعنی [با گذشت زمان] بشر تسلطش بر منابع طبیعی زیادتر میشود و بیشتر میتواند ثروت زمین را استخراج کند، پس این کاملتر است (واقعاً هم این خودش مسئلهای است. وَ لَقَدْ مَکنّاکمْ فِی الْارْضِ وَ جَعَلْنا لَکمْ فیها مَعایشَ قَلیلًا ما تَشْکرونَ [2]) و انسان پیشرفته یعنی انسانی که «معایش» را- که در زمین هست- هرچه بیشتر به