است خصوصاً در مورد افرادی که جانی درجه اول بودهاند. این از یک طرف باید فکر معاویهای باشد و از طرف دیگر یک فکر خشکه مقدسی.

درباره یکی از زهّاد اهل تسنن در اواخر قرن اول هجری میگویند در حضورش صحبت حَجّاج را کردند، بلند شد گفت: «شنیدن غیبت جایز نیست.» آن جانی میآید آن همه جنایت میکند، مردم مؤمن را میکشد، بعد از مردن او هم ما اسمش را نیاوریم چون غیبت مؤمن است، غیبت مسلمان جایز نیست، هرچه باشد مسلمان است، چون استماع غیبت است من گوش نمیکنم! نه، این حرف حرف چرندی است.

و بعلاوه «معیارها متفاوت است» یعنی چه؟! آیا معیار زمان معاویه با معیار امروز متفاوت است؟! هیچ متفاوت نیست. عین همان کاری را که معاویه آن روز کرده امروز هم اگر کسی بکند جنایت است. «معیارها متفاوت است» یعنی جنایت امروز را آن روز میکردند جنایت نبود و جنایت آن روز، امروز جنایت نیست. کدام کار را معاویه کرده که اگر امروز بشود جنایت نباشد؟

اگر گفتیم فرد هیچ اصالتی ندارد و فقط جامعه است، درست است، معاویه کسی نیست، او مظهر زمان خودش است، برویم راجع به زمان معاویه بحث کنیم نه خود معاویه چون فرد اصالت ندارد.

ولی ما گفتیم [اصالت جامعه] به این معنی غلط است، یعنی این جبر اجتماعی غلط است. ما ضمن اینکه جامعه را محکوم میکنیم فرد را هم محکوم میکنیم، چون مقتضیات اجتماعی هیچ گاه در حدی که فرد را مجبور و از او سلب اختیار کند نیست.

نکوهش فردی در گذشته برای تبرئه جامعه حاضر

مسئله دومی که ذکر میکند این است که حق جامعه را با تمجید افراد نباید از بین برد. این حرف درستی است. حق فرد را هم به خاطر ستایش از جامعه نباید از بین برد. چون وقتی گفتیم هم فرد اصیل است هم جامعه، در این صورت هم فرد مسئول است هم جامعه، هم فرد قابل ستایش است هم جامعه. بله، مطلب دیگری هست: اینها گفتهاند افرادی که پروندهشان بسته شده از حساب خارجند، دیگر ما نباید درباره آنها بحث کنیم. نقطه مقابل قضیه را نیز میگوید که گاهی ما فرد را در گذشته مسئول میشناسیم برای اینکه جامعه گذشته را مسئول ندانیم، گاهی فرد را آنچنان ستایش میکنیم که جامعه را ندیده میگیریم. ولی یک بالاتری هم دارد و آن این است که فردی در گذشته نکوهش بشود برای رفع مسئولیت جامعه حاضر. این دیگر مسلّم جنایت است. اگر به منظور رفع مسئولیت از جامعه حاضر، یک فرد نکوهش بشود این گناه در گناه است. مثلًا اگر جامعه زمان معاویه را رفع مسئولیت کنیم به خاطر معاویه که چون معاویه بد بوده دیگر مردم تقصیری ندارند، این غلط است. اگر مردم هیچ تقصیری نداشتند معاویه نمیتوانست معاویه باشد. از