یک مثال

در سال 25 که مرحوم آقا سید ابوالحسن فوت کرد و آقای بروجردی مرجع شد من در فاصله چند روز گفتم تمام مشکلات من در باب خلافت حل شد، یعنی گذشته را در پرتو حال شناختم. آقای آقا سید ابوالحسن بود و مرجع کل فی الکل و من حدود هشت سال بود که در قم بودم و افراد زیادی را میشناختم که آدمهای خوبی بودند. یکمرتبه میخواست یک قدرت بزرگ روحانی از مقامی به مقام دیگر منتقل شود، یک امتحان بسیار بزرگ. من یکمرتبه دیدم مثل اینکه حوزه قم زیرورو شد. یک حالت هول عجیبی به افراد افتاد. حال، هرکسی گرایشی به یک آقا داشت. در راه گرایش به این آقا و کوبیدن بقیه آقایان همه چیز فراموش شده بود. مثل اینکه موقتاً همه، همه چیز را فراموش کرده بودند. یک حالت جنون آمیزی به وجود آمده بود. این آن را تعدیل میکرد و آن یکی را تفسیق، و دیگری بعکس. گفتم سبحان اللَّه! بشر چه موجودی است! پس اگر روزی پیغمبری بخواهد بمیرد و یک خلافت به آن عظمت بخواهد منتقل شود، میبیند آن عادلترین عادلها تبدیل میشود به فاسقترین فاسقها.

از امتحانهایی که در زمان حاضر برای بشر پیش میآید انسان میتواند طبیعت بشر در گذشته را بفهمد، که میفهمد. همین ماها هم اگر بودیم از همین کارها میکردیم. چیز عجیبی نیست که انسان فکر میکند آدمهای خیلی استثنایی آمدند خلافت علی علیه السلام را غصب کردند. نه، اگر ماها هم بودیم همین کارها را میکردیم. این است که همانطور که انسان مسائل حال را در پرتو گذشته میشناسد، مسائل گذشته را نیز در پرتو حال میتوان شناخت. این، حرف اساسی و درستی است.

می گوید مورخ قادر به پیش بینی مشخص نیست. برعکسِ ستاره شناس که مثلًا کسوفی را دقیق سر ساعت، دقیقه و ثانیه مشخص میکند، یک مورخ نمیتواند حوادث تاریخی را اینچنین پیش بینی کند؛ یعنی نمیتواند بگوید در فلان مملکت در فلان سال و در فلان ماه یک انقلاب اتفاق میافتد، ولی در عین حال میتواند راهنمایی کند. مؤلف با این دو کلمه خواسته مطلب را تمام شده تلقی کند که «پیش بینی نه، راهنمایی آری» و به عنوان مثال میگوید وقتی که در دبستانی دیده میشود که فلان بیماری در میان بچهها شایع شده، اینجا نمیتوان پیش بینی کرد که فلان پسر مثلًا «ژان» مریض میشود ولی قابل راهنمایی هست، یعنی به احتمال زیاد این مرض را بچهها خواهند گرفت، فلان بچه و فلان بچه را پیشگیری کنید. مورخ هم تا این حدود میتواند [راهنمایی کند.]

طلبهها تعبیری دارند، میگویند گاهی چیزی به خاطر مقتضی پیدا میشود ولی مقتضی وقتی عمل میکند که شرایطْ موجود و موانعْ مفقود باشد، و وقتی مقتضی قطعی باشد و شرایط مشکوک و موانع هم مشکوک باشد قطعاً یک پیش بینی احتمالی میشود و پیش بینی قطعی نمیشود. حال،