آنچه مسلّم است این است که [برای تاریخ] تا حدودی قوانین کلی میشود کشف کرد و تا حدود قوانین کلی، از تاریخ میتوان درس آموخت و تا حدود همان قوانین کلی پیش بینی هم میتوان کرد.

در اینجا بعد از آنکه مثالهایی درباره درسها ذکر میکند- که مثلًا جامعه روم از جامعه یونان عبرت گرفت، یعنی آن را الگوی خود قرار داد و از آن استفاده کرد و بعد انگلیسیها در دورههای اخیر از مطالعه در تاریخ روم استنباطها و استفادهها کردند- بحثی را مطرح میکند که اصلًا این تمایزی که شما بین علم و تاریخ ذکر میکنید و درباره علم میگویید که صد درصد میتواند پیش بینی کند، علم هم صد درصد نمیتواند پیش بینی کند. شما این را یک امر مسلّم نگیرید، زیرا قوانین علمی هم آن قاطعیتی را که از آن انتظار میرود ندارد.

در اینجا با استفاده از اصلی که در گذشته گفتیم باید توضیح داد که علم در بعضی از موارد میتواند پیش بینی کند. هر اندازه موضوعات علمی سادهتر باشد پیش بینیاش هم سادهتر است.

گفتیم که در طبیعت، سادهترین علوم علم حرکات است که مربوط به جمادات میباشد، چون موضوعش چندان پیچیده نیست. منجّمان پیش بینی میکنند و پیش بینی قطعی هم هست (که اینجا ذکر نکرده)، خسوف، کسوف یا حوادثی مثل عبور ستاره دنبالهدار را پیش بینی میکنند، چرا؟ چون ضوابط این علوم ساده است، میتوان روی کاغذ حساب کرد و پیش بینی نمود. اما چرا راجع به زیست شناسی نمیتوان پیش بینی کرد؟

همانها که تکامل را در گذشته تا حال صد درصد قبول کردهاند که حیوانات این مراحل را تا اینجا طی کردهاند، از این به بعدش را نمیتوانند پیش بینی کنند چون موضوع پیچیده است، کار زیست شناسی است، یعنی با جاندار سروکار دارند و قهراً در علوم انسانی هم پیش بینی مشکل است. پس اینکه شما مسلّم گرفتهاید که علوم غیر انسانی قابل پیش بینی است و پیش بینیها قاطع است ولی تاریخ چنین نیست، این گونه نمیباشد، در آن موارد هم پیش بینیها آنقدر قاطع نیست.

اینها اقامه دلیل ما بر علم بودن تاریخ نیست، بلکه رد اشکال آنهاست که به این دلایل تاریخ را علم نمیدانند.

می گوید: در درسهای تاریخ، ما فرض را بر این گذاشتهایم که از گذشته برای حال درس بیاموزیم. اتفاقاً این تأثیر، متقابل است؛ از گذشته برای حال درس میآموزیم و از حال برای گذشته. این حرف درستی است و علت آن این است که انسان طبیعت مشابهی دارد. افرادی که جامعه شناساند و جامعه زمان خود را خوب میشناسند بهتر میتوانند جوامع گذشته را تفسیر کنند. من یک درس شخصی را برای شما میگویم.