انسان را یک مقدار همان فطرت اولیه خود انسان تعیین میکند و یک مقدار جامعه. البته خود جامعه هم مجبور است از یک نوع فطرتی پیروی کند.

- فطرت اولیه در مورد همه انسانها یک شکل است یا فرق میکند؟

استاد: تقاضا البته به یک شکل است، شکلهای مختلف و متنوع نیست، منتها شدت و ضعف دارد مثل همین استعدادهایی که شما از نظر روان شناسی در بچهها سراغ دارید. مثلًا استعداد هنری در همه وجود دارد اما شدت و ضعف دارد، یکی بیشتر دارد یکی کمتر. هیچ کس نیست که فاقد استعداد هنری باشد. باز در خود استعداد هنری، در انواع هنرها و کارهای فنی وامور مربوط به زیبایی و اینجور چیزها نیز استعدادها متفاوت است، یکی در این قسمت استعداد بیشتری دارد یکی در آن قسمت. مثلًا طاهر خوشنویس از اول یک عشقی به خط داشته. جز با یک عشق فوق العاده امکان ندارد که یک انسان این همه چیز بنویسد، مثلًا چهل قرآن به خطوط مختلف، درشتتر، ریزتر و امثال اینها بنویسد. ذوق هنری در همه افراد هست اما در یکی بیشتر در یکی کمتر؛ و خصوصیتش هم فرق میکند، در یکی به این شکل است و در یکی به آن شکل.

یا مثلًا همین علاقه به تعلّم در همه افراد هست ولی خیلی شدت و ضعف دارد. فردی را شما میبینید به صورت یک آدمی در میآید که اصلًا دیوانه علم است؛ یعنی همه چیز را در مقابل علم فراموش میکند، هیچ چیزی برایش اصالت ندارد و فقط میخواهد بفهمد. ولی دیگری در عین اینکه او هم به تعلّم عشق میورزد اما به آن شدت نیست. اختلافات در میان افراد هست بدون آن که در اصل اصول با همدیگر اختلاف داشته باشند. همه، همه استعدادها را دارند.

آیا انسان، اجتماعی آفریده شده؟

قبلًا اشارهای کردیم گفتیم در این مسئله که آیا انسان، اجتماعی آفریده شده یا فردی و اجتماع به او تحمیل شده، دو نظریه است: یکی همان نظریه معروف ارسطو و یکی هم نظریهای که در عصر اخیر پیدا شده که شاید بیشتر همان نظریه [ارسطو] را تأیید میکنند و این حرف هم تا حدی همان [نظریه است.] نظریه ارسطو نظریه درستی است. انسان در فطرتش، هم فطرت فردی دارد و هم فطرت اجتماعی، به این معنا که در عین اینکه استعدادهای انسانی را همه افراد دارند ولی این استعدادها طوری تعبیه شده است که همه مشابه و همسطح نیستند و اگر چنین میبود اساساً زندگی