آرزوها همه بیهوده است و از واقعیت جاودانگی خبری نیست، حق داریم مضطرب و ناراحت شویم و رنج و وحشت عظیمی در ما پدید آید، آرزو میکنیم که ای کاش نیامده بودیم و با این رنج و وحشت روبرو نمیشدیم. پس تصور لغو و بیهوده بودن هستی، معلول ناهماهنگی میان یک غریزه ذاتی و یک تلقین اکتسابی است؛ اگر آن غریزه نبود چنین تصوری در ما پدید نمیآمد، همچنانکه اگر افکار غلط ماتریالیستی به ما تلقین نمیشد باز هم این تصور در ما پدید نمیآمد.

انسان و ساختمان واقعی و پنهان انسان به گونهای است که آرزوی جاوید ماندن را به عنوان وسیلهای برای رسیدن به کمالی که استعداد آن را دارد بوجود آورده است؛ و چون این ساختمان و استعدادهای موجود در آن، بیش از زندگی محدود چند روزه دنیاست و اگر زندگی، محدود به حیات دنیوی گردد همه آن استعدادها لغو و بیهوده است، انسان غیر مؤمن به حیات ابدی میان ساختمان وجود خود از یک طرف و اندیشه و آرزوی خود از طرف دیگر ناهماهنگی میبیند، با زبان سر میگوید: «پایان هستی نیستی است و همه راهها به فنا منتهی میشود پس حیات و زندگی لغو و بیهوده است» ولی با زبان استعدادها که رساتر و جامعتر است میگوید: «نیستی درکار نیست، راهی بیپایان در پیش است، اگر زندگی من محدود بود با استعداد جاودان ماندن و آرزوی جاودان ماندن آفریده نمیشدم».

از اینرو همچنانکه قبلا هم گفتیم قرآن کریم اندیشه نفی قیامت را با بیهوده دانستن آفرینش مرادف میشمرد:

افحسبتم انّما خلقناکم عبثا و انّکم الینا لا ترجعون [1].

«آیا پنداشتهاید که ما شما را بیهوده آفریدهایم و بازگشت شما به سوی ما نیست؟»

آری، کسی که دنیا را «مدرسه» و «دار التکمیل» بداند و به حیات دیگر و نشئه دیگر مؤمن باشد، دیگر زبان به اعتراض نمیگشاید که یا نمیباید ما را به دنیا بیاورند یا اکنون که آوردهاند نباید بمیریم؛ چنانکه خردمندانه نیست که کسی بگوید طفل یا نباید به مدرسه فرستاده شود و یا اگر به مدرسه رفت هیچوقت نباید مدرسه را ترک گوید.

بابا افضل کاشانی، آن مرد دانشمند، استاد یا استاد استاد خواجه نصیر الدین