در این زمینه اشعار زیادی است که خودش تصریح میکند به این مطلب که از طریق عرفان، انسان موفق به حل معمای هستی و جهان میشود ولی از راه حکمت یا از راه زهد خشک انسان به جایی نمیرسد. عرفا همیشه با این دو طایفه طرف بودهاند: زاهدهای خشک- مخصوصاً ریاکاران که دیگر واویلاست- و دیگر فلاسفه. این یک مسئله بود در جهان بینی عرفانی.

انسان در عرفان

مسئله دیگر مسئله انسان است که قبلًا عرض کردیم. در حافظ راجع به «بینش عرفانی درباره انسان» زیاد سخن آمده و خیلی عالی. باز نظر عارف درباره انسان با نظر فیلسوف خیلی متفاوت است. انسان در عرفان خیلی مقام عالی دارد، به تعبیر خود عرفا مظهر تام و تمام خداست، آئینه تمام نمای حق است و حتی آنها انسان را عالم کبیر و عالم را عالم صغیر یا انسان صغیر مینامند که قبلًا به این مطلب اشاره کردیم. حافظ در اینجا که میخواهد بگوید انسان مظهر تام و اتم و مظهر جمیع اسماء و صفات الهی است، از انسان به «جام جم» تعبیر میکند، یعنی از یک افسانه استفاده میکند (گاهی در شعر از افسانه استفاده میکنند). میگویند جمشید یک جامی داشت که جهان نما بود، وقتی به آن جام نگاه میکرد تمام جهان را میدید.

میخواهند بگویند قلب انسان، روح انسان، معنویت انسان همان جام جهان نماست.

اگر انسان به درون خودش نفوذ کند، اگر درهای درون