زمينه بحث کردهام، بلکه يک وقتی موفق بشوم آنهارا چاپ کنم [1].) يکی از مسائل اين است که بعد از آنکه صلاح و تقوا به نحو کامل در ميان بشر راه پيدا کرد، عدالت کامل و صلح و صفای کامل و مساوات واقعی و تقوا به تمام معنا برقرار شد، آنوقت است که يکمرتبه چهره طبيعت با بشر عوض میشود و طبيعت يک چهره خندانتری با بشر به خود میگيرد يعنی طبيعت آنچه در درون خودش دارد در اختيار انسان قرار میدهد، نقطه مقابل [مفاد اين آيات.] همينطور که وقتی بشر ايمان و تقوا ندارد و فساد و ظلم میکند و ستم رايج میشود خشم الهی به صورتهای مختلف بر انسان نازل میشود، نعمتهای الهی از انسان گرفته میشود و عذابها و نقمتهای الهی بر انسانها وارد میشود، در جهت مقابلْ کار به عکس میشود.

حديث است که:وَ يُخْرِجُ الْارْضُ افْلاذَ کبِدِها زمين آن پارههای جگر خودش را بيرون میآورد. وقتی شيئی را بخواهند بگويند که خيلی دوست داشتنی است که انسان آن را چنان مخفی میکند که برای احدی آشکار نمیکند تعبير «پاره جگر» را به کار میبرند. کأنه در زمين ذخايری وجود دارد که تا آن وقت زمين اين ذخاير را بيرون نياورده است، آن وقت است که از آن سرّ سرّ خودش آن پارههای جگر خود را بيرون میآورد. ديگر از نوعی بینظمیها- که به علت اينکه معلول يک نوع طغيانهای بشر است خودش نوعی نظم است ولی وقتی که اين طغيانها نبود آن بینظمیها هم نخواهد بود- اثری نيست. مثلًا آسمان خير خودش را به طور مرتب و منظم میريزد، ديگر از زلزلهها و طوفانها و خشکساليها خبری نخواهد بود، همچنان که از جنگ خبری نخواهد بود.

[1]. [اين بحثها پس از شهادت استاد متأسفانه در ميان نوارهای سخنرانی و نوشتهها و يادداشتهایايشان پيدا نشد.]