زمین هستند»؛ «کسانی که در آسماناند» یعنی ملائکه و «کسانی که در زمیناند» یعنی انسانها، مقصود از انسانها هم انسانهای مؤمن است، کلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبیحَهُ همه اینها به نماز و تسبیح خودشان آگاهند؛ میگفتیم این مانعی ندارد، انسانها و ملائکه به تسبیح خودشان آگاهند. ولی میگوید «... و مرغان»، مرغان را هم داخل کرده است. مرغ که مسلّمْ شعور انسان و شعور ملائکه را ندارد، پس معلوم میشود در عالم مرغان هم یک حسابی هست که ما وارد نیستیم و نمیدانیم.

گفتیم تفسیر اول تفسیر حکیمانه است. حکیم ابونصر فارابی که یکی از حکمای بسیار بزرگ جهان اسلام است، عبارت خیلی شیرینی- ظاهراً در کتاب فصوص- دارد. او همین مطلب را ولی بیشتر با موضوع «زبان حال» بیان کرده است، میگوید: «صَلَّتِ السَّماءُ بِدَوَرانِها وَ الْارْضُ بِرَجَجانِها وَ الْمَطَرُ بِهَطَلانِهِ» آسمان که گردش میکند، با گردش خود به درگاه الهی نماز میبرد. گردش آسمان نماز آسمان است. زمین که تکان میخورد، تکان خوردن زمین نماز زمین است. باران که میریزد، ریزش باران نماز باران است؛ چون روح و حقیقت نماز چیزی جز تسلیم بودن [در مقابل] امر حق و خالصانه و مخلصانه امر او را اطاعت کردن نیست.

میگوید: آسمان که میگردد و زمین که تکان میخورد و باران که میریزد، همه اینها امر پروردگارشان را اطاعت میکنند، نماز آنها همین است.

ولی مولوی که مرد عارفی است و مسائل را عارفانه تفسیر میکند این طور نمیگوید؛ میگوید «انسانهای عادی [تسبیح و تحمید موجودات را] نمیفهمند، واقعاً موجودات جهان خدای خودشان را میفهمند و درک میکنند و میشناسند و تسبیح و حمد میکنند» و این را مکرر و در جاهای متعدد گفته است، از جمله اشعار معروفی است که