این نقص منزّه است.

البته در این که هر مخلوقی به زبان حال، حامد و مسبّح خالق خودش است شکی نیست و حرف درستی است. مخلوقات به زبان تکوین، خدا را تسبیح و حمد میکنند و هر اثری حمدگو و تسبیحگوی مؤثّر خودش است. گلستان سعدی هم سعدی را حمد میکند، یعنی به زبان حال میگوید بارکاللَّه به آن که چنین اثر فوقالعادهای را ایجاد کرده. اگر نقصی هم در یک جا باشد، میگوید عالَم الفاظ است و بیش از این دیگر نمیتوانسته. ولی آیا قرآن که میگوید:انْ مِنْ شَیءٍ الّا یسَبِّحُ بِحَمْدِهِتفسیر عارفانه

تفسیر دوم- که من آن را به تفسیر «عارفانه» تعبیر میکنم- میگوید حرف شما درست است که موجودات به زبان حال مسبّح و حامد پروردگارند، ولی قرآن بالاتر از این را میگوید، چون در ادامه آیه میفرماید:وَ لکنْ لا تَفْقَهونَ تَسْبیحَهُمْ ولی این تسبیح را شما نمیفهمید. تسبیح به زبان حال را که همه میفهمند. بعلاوه قرآن میگوید «هیچ چیزی نیست مگر ...» یعنی همه اشیاء را میگوید نه تنها عاقلها و ذیشعورها را، ولی ضمیر را آنچنان برمیگرداند که گویی همه موجودات عالم عاقلند و شاعر، چون میگوید:وَ لکنْ لا تَفْقَهونَ تَسْبیحَهُمْ. «هُمْ» در زبان عرب ضمیری است که برای اشخاص میآورند نه برای اشیاء، و قرآن با این که سخنش درباره اشیاء است ضمیر را ضمیر اشخاص آورده، یعنی میخواهد بگوید که همه اشیاء از یک نظر اشخاصاند [و شعور دارند.] و در همین آیهای که خواندیم «مرغان» را هم اضافه کرده. اگر «مرغان» نمیبود میگفتیم قرآن میگوید «کسانی که در آسمان و