یک وقت او مقصّر است و آن، وقتی است که انسان یک چیزی را دانسته و فهمیده، اما به خاطر هواپرستی و نفسپرستی، علیرغم آنچه خودش میداند و میفهمد عمل میکند.

قرآن خودش اصطلاحی در این زمینهها دارد ولی نه به نام قاصر و مقصّر، بلکه از قبیل «المستضعفین». مستضعفین یعنی ضعیفشمردهشدگان، دستنارسان. در بعضی جاهای دیگر تعبیر دارد: «مُرْجَوْنَ لِامْرِ اللَّه» «1» یعنی درباره یک طبقهای شما اساساً قضاوت نکنید که عاقبت اینها چیست، بگویید به خدا واگذار است، خدا خودش میداند که بعد با آنها چه بکند، که البته این خودش یک نوید رحمت است.

چنین اشخاصی ممکن است مسلمان نباشند. الآن نقاطی در جهان وجود دارد

- در آفریقا، آمریکا، اروپا، مشرقزمین و خیلی از نقاط دیگر- که بسا هست مردم نام اسلام را نشنیدهاند و بسا هست در بعضی مناطق که سیاستهای بالخصوصی حکومت میکند، اصلًا از اول نگذاشتهاند آنها نام دین و نام خدا را بشنوند. اینها هم به یک معنا کافرند یعنی مسلمان نیستند، اما کسی اینها را کافر معاند و کافر جاحد نمیگوید. کافر معاند یعنی آن فردی که اسلام بر او عرضه شده و او درک کرده و فهمیده، ولی به خاطر این که منفعت و جاهطلبی و تعصبش اقتضا نمیکرده [که آن را بپذیرد،] در عین حال که خودش را مواجه با حق دیده است، در مقابل حق و حقیقت قیام کرده است. اصل معنی کفر این است. هر غیرمسلمانی را، ولو کسی که اسلام بر او عرضه نشده است تا

(1). توبه/ 106.