چنانکه دانشمندانی که با هر گونه وسائل تحرّز از خطا خودشان را مجهز کرده‌اند از خطا مصون نمانده و یکی پس از دیگری از پای در آمده‌اند، پس چگونه می‌توان به وجود واقعیتی وثوق و اطمینان پیدا کرد؟

پاسخ‌

کسی نمی‌تواند مدعی شود که ما در جهان معلومات خطا و لغزش نداریم و یا

خطاهای حواس بسیار زیاد است و انواعی دارد و در کتب علمی و فلسفی مسطور است. بعضی از دانشمندان معتقدند انواع خطاهای حواس بالغ بر هشتصد نوع می‌باشد.

[1]. وقوع خطا در بعضی موارد سبب نمی‌شود که ما از جمیع معلومات خود حتی از فطریات و حقایق مسلّمه سلب اعتماد نموده و منکر جمیع واقعیتهای خارج که از راه علم به آنها رسیده‌ایم بشویم، بلکه خود همین پی بردن به خطا دلیل بر این است که ما یک سلسله حقایق مسلّمه داریم که آنها را مقیاس قرار داده‌ایم و از روی آنها به این خطاها پی برده‌ایم و اگر نه، پی بردن به خطا معنی نداشت زیرا با یک غلط، غلط دیگری را نمی‌توان تصحیح کرد.

و بعلاوه دانشمند ایده آلیست با همه خطاهایی که از حس دیده هیچگاه نشده که چشم خود را ببندد و در کوچه و خیابان راه برود یا راه و چاه را که می‌بیند هر دو در نظرش مساوی باشند و هر دو را به عنوان دو «اندیشه» تلقی نماید، و همچنین با همه خطاهایی که از عقل دیده هیچگاه نشده از استدلال عقلی لب ببندد، بلکه خود همین شبهات ایده آلیسم به صورت استدلال عقلی بیان شده است و اگر استدلال عقلی باطل باشد خود این استدلال هم باطل است.