4-1. آزادي و اراده‌ي انسان

آزادي و اختيار انسان يکي از مهم‌ترين اصول تعليم و تربيت است. هر انساني با تدبر در نفس و افعالش به وجود آزادي و انتخاب‌گري در خود پي مي‌برد. حتي شيخ ابوالحسن اشعري که تا حدودي به جبر گرايش دارد به حس انتخاب گري و اراده‌ي انسان اعتراف مي‌کند [2] و از طرف ديگر محدوديت‌هاي انسان، که زاييده‌ي خصايص جسمي، روحي، وراثت، منطقه‌ي جفرافيايي، اجتماعي و سياسي است انکارناپذير است؛ با اين دو مطلبِ وجداني، نادرست بودن عقيده به جبر (عدم اختيار انسان) و تفويض (اختيار بي قيد و شرط انسان) روشن مي‌گردد. پيدايش تفکر جبرگرايي منشا ديني، فلسفي و سياسي دارد؛ از جمله مسئله‌ي قضا و قدر که عامل ديني است.

مسئله‌ي جبرگرايي در ميان مشرکان و بت‌پرستان وجود داشته است. قرآن کريم مي‌فرمايد: سَيقُولُ الَّذِينَ اَشْرَکُوا لَوْ شَاءَ اللهُ مَااَشْرَکْنَا وَ لاَ آبَاوُنَا چ؛ به زودي مشرکان (براي تبرئه‌ي خويش) مي‌گويند اگر خدا مي‌خواست نه ما مشرک مي‌شديم و نه پدران ما. گزارش‌هاي تاريخي نشان مي‌دهد که پس از پيامبر (ص) اعتقاد به جبر در ميان مسلمين رواج يافت؛ [3] اما اوج اعتقاد به جبر در زمان بني‌اميه بود. قاضي الجبار معتزلي از استادش ابوعلي جبايي نقل مي‌کند که اولين کسي که عقيده‌ي جبر را ترويج کرد، معاويه بود و اين کار را براي توجيه و مشروعيت بخشيدن به اعمالش انجام داد.[4]

بازتاب چنين عقيده‌اي، تاکيد بر آزادي انسان و انکار قضا و قدر الهي و انکار تسلط خداوند بر افعال انسان شد. طرف‌داران جبر گرايش‌هاي مختلفي دارند: برخي جبريه‌ي