فصل: سخن جامع در آداب معاشرت‌

غزالى گويد: اين بود قسمتهايى از آداب معاشرت با عموم مردم و سخن جامع در تمام آن موارد اين است كه حق ندارى هيچ كس را زنده يا مرده كوچك بشمارى كه هلاك مى‌شوى، زيرا تو نمى‌دانى شايد او بهتر از تو باشد، او اگر چه فاسق است، شايد عاقبت به خير شود و وضع تو سرانجام كار همانند وضع او شود و نبايد به ايشان به سبب دنيايشان به ديده بزرگى بنگرى، زيرا دنيا در نزد خدا كوچك و آنچه در دنياست ناچيز است، و هر گاه مردم دنيا در نزد تو بزرگ شمرده شوند در حقيقت دنيا را بزرگ شمرده‌اى و از چشم خدا افتاده‌اى و نبايد دينت را براى ايشان از دست بدهى، به خاطر اين كه به دنياى ايشان برسى، چرا كه در نظر ايشان كوچك خواهى شد و از دنياى آنها بى‌بهره مى‌مانى و اگر هم بى‌بهره نمانى چيزى را كه پستتر است در عوض بهترى به دست آورده‌اى، و با آنان دشمنى علنى نكن كه اين دشمنى به درازا خواهد كشيد، و دين و دنياى تو را و دين ايشان را از طريق تو از بين خواهد برد، مگر عمل خلاف دينى را ببينى. پس در اين هنگام بايد با كارهاى زشت آنان مخالفت كنى و به ايشان به خاطر آن كه به سبب معصيت خود در معرض خشم خدا قرار گرفته‌اند به ديده رحمت بنگرى. در اين صورت نيز براى ايشان جهنمى كه در آن وارد مى‌شوند كافى است تو چرا با ايشان كينه‌توزى كنى و به محبّت و تعريف ايشان در مقابل تو و خوش‌برخوردى ايشان، اطمينان نكن زيرا تو اگر حقيقت آن را بخواهى در صد مورد بيش از يك مورد نخواهى يافت، بلكه همان يك مورد را نيز نمى‌يابى. هرگز از احوال خود نزد آنها شكوه مكن كه خداوند تو را به ايشان وامى‌گذارد و توقع نداشته باش كه آنها در پشت سر تو و در باطن مانند ظاهر دوستدار تو باشند كه اين توقع نادرستى است و كجا به آن خواهى رسيد! و به آنچه در اختيار آنهاست چشم طمع مدوز كه بزودى خوار و ذليل خواهى شد و به آرمانت نخواهى رسيد. از باب تكبر به دليل بى‌نيازى‌ات از ايشان، بر آنها فخر فروشى نكن، زيرا