در موضوع اساس تكون عين و علم بر تثليث , قسمتى از كلام شيخ اكبر را از فص صالحى ياد شده و شرح قيصرى بر آن به قلم عارف حسين خوارزمى به پارسى نقل مى كنيم تا خواننده گرامى را مزيد يقين بر ابتناى حقايق عرفانى بر علم شريف منطق حاصل شود , و موجب زيادتى استبصار او در وابستگى عرفان با منطق گردد , پس گوييم : شيخ بعد از آن كه فرديت نخستين را كه سه است عنوان كرده است , و ايجاد عالم را از تثليث , كه همان فرديت اولى است , دانسته است گفت( : فقام اصل التكوين على التثليث اى من الثلاثة) . . . يعنى پس قائم شد و مقرر گشت اصل تكوين كه تكون اعيان متكونه مراد است بر تثليث يعنى ثلاثه از جانبين كه جانب حق و جانب خلق است . از جانب حق ذات است واردات و قول( كن) , و از جانب خلق عين ثابت است و سماع آن عين در مقابل ارادت حق و قبول امتثال امر موجد به كينونت .

چون تثليث سبب فتح باب نتايج در تكوين و ايجاد بود سارى شد آن حكم تثليث در جميع مراتب حتى در ايجاد معانى به ادله . پس لابد شد كه دليل مركب از سه چيز باشد بر نظام خاص و شرط خاص تا منتج باشد , و البته اينچنين مى بايد و خلاف اين منتج نتايج صادقه نمى تواند بود .

آن نظام مخصوص آن است كه ناظرى كه مى خواهد كه مطلب را به دليل ثابت سازد مركب گرداند دليل را از دو مقدمه كه هر مقدمه اى شامل دو مفرد باشد , پس در هر دليل چهار چيز باشد يكى از آن چهار آن است كه در مقدمتين مكرر مى گردد تا رابط احدى المقدمتين به مقدمه ديگر شود , چنانچه مى گويى عالم متغير است و هر متغيرى كه باشد البته محدث است , در اين مقدمتين لفظ متغير رابطه گشت مانند نكاح . تشبيه اجتماع معانى ثلاثه جهت حصول نتيجه به نكاح صورى نمود تا تشبيه