ترجمه گفتار خواجه بفارسى اين كه : چون جسم طبيعى را بعد جوهرى است يعنى داراى حجم است , در آن نقطه اى فرض توان كرد كه سه امتداد يعنى سه خط مستقيم از آن نقطه بگذارند و يكديگر را بر زواياى قائمه تقاطع كنند و بيش از آن صورت پذير نيست , لذا جسم را سه بعد است و از اين ابعاد سه گانه بدر نيست . و چون هر يك از آن امتدادهاى سه گانه را دو جهت است , جهات بدين اعتبار شش اند . دو جهت از آن شش جهت , دو طرف امتداد طولى است كه انسان به اعتبار طول قامتش كه به طور طبيعى ايستاده باشد , آنطرف را كه به جانب سر او است فوق و مقابل آن را تحت مى نامد . و دو ديگر از آنها را كه در دو طرف امتداد عرضى باعتبار عرض قامتش اند آن طرف را كه به حسب اغلب از جانب ديگر قوى تر است يمين , و مقابل آن را يسار مى نامد . و دو امتداد باقى را به اعتبار ثخن قامتش , آن طرف را كه جانب روى او است قدام و مقابل آن را خلف مى نامد .

سپس اين جهات شش گانه ( بالا و پايين , راست و چپ , پيش و پس ) را كه در ديگر جانوران و اجسام , حتى در فلك بر اين نسق بكار مى برد .

مستقلى , بر پشت خوابيده را گويند كه بفارسى سره , ستان است بكسر سين بر وزن نشان , هيات فلك نسبت بماستان است كه پشت آن بسوى زمين , و روى آن را بدانسوى است . مانند حيوان در كنار آب كه عكس آن در آب ستان ديده مى شود . انورى در مدح سلطان سنجر گويد :

شير گردون چو عكس شير در آب *** پيش شير علم ستان باشد

شير گردون اسد است كه از بروج دوازده گانه است , يعنى شير گردون كه مانند عكس شير در آب ستانست , از هيبت نقش شير پرچم سلطان سنجر چنان است . عارف رومى در دفتر چهارم مثنوى گويد :

پيل بايد تا چو خسبد اوستان *** خواب بيند خطه هندوستان

در حكايت سه ماهى كليله و دمنه آمده است كه : يكى از آن ماهيان كه نيم عاقل بود خويشتن را مرده ساخت و بر روى آب انداخت , ستان مى گشت , صيادان