از همين رو علما و انديشمندان علوم قرآن اهميت آنها را درك كرده و در بررسى آنها بى وقفه كوشيده و سعى و تلاش طاقت فرسايى در اين زمينه مبذول داشته اند و هر يك به سهم خود كتابهاى ارزنده اى را در اين باره تأليف نموده اند كه اسامى آن كتابها و نويسندگان در كتابهاى تراجم ذكر شده است .

2 ـ وجود اجتهاد در اين دوره براى قاريان و عالمان

واژه اجتهاد همان گونه كه در مدخل اين بحث بيان شد داراى دو مفهوم است :

الف ـ اجتهاد از راه منابع معتبر شرعى مانند كتاب و سنت

ب ـ اجتهاد از راه رأى و تفكر شخصى

بين اين دو مفهوم فرق و تفاوت ذاتى و ماهوى وجود دارد , زيرا اجتهاد در اصطلاح اول كه مورد پذيرش عالمان اصولى اماميه است عبارت است از نهايت كوشش مجتهد براى شناخت احكام حوادث واقعه و مسائل مورد نياز از راه منابع و پايه هايى كه شارع آنها را معتبر دانسته است .

اما در اصطلاح دوم كه مورد پذيرش عالمان اصولى اهل سنت بوده عبارت است از تلاش و كوشش مجتهد براى شناخت احكام در مواردى كه داراى نص خاص نيست از راه رأى و تفكر شخصى , كه هر گاه از او بپرسند دليل و مستند تو در اين حكم چيست مى گويد رأى و تفكر شخصى خودم . پس اجتهاد در اصطلاح اول (( وسيله )) اى است براى شناخت احكام از راه منابع معتبر شرعى و در اصطلاح دوم (( عامل و منشأ )) تشريع حكم است . از اين رو مناسب است بحث از وجود اجتهاد را در اين دوره براى قاريان و عالمان كه مجتهدان آن زمان بوده اند در دو بخش مورد بررسى قرار دهيم :

بخش اول ـ اجتهاد از راه منابع شرعى

بخش دوم ـ اجتهاد از راه رأى و تفكر شخصى

3 ـ بخش اول : اجتهاد از راه منابع معتبر شرعى

براى اجتهاد به معناى نخست در دوره اول هيچ گونه مانعى نبوده و دربهاى آن به