1 ـ مكان پيدايش مبادى اجتهاد

زمينه اجتهادى و مبادى و به كارگيرى آن پيش از هجرت پيامبر ( ص ) در مكه وجود نداشت و بدين خاطر اصل اجتهاد در آن زمان نيز منتفى بود , زيرا اين عنوان با مطرح شدن اصول احكام شرعى و قوانين كلى آن پديدار گشت , و آن اصول و قوانين كلى ـ همان گونه كه در ادوار نه گانه فقه بيان شد ـ بعد از هجرت رسول خدا ( ص ) به مدينه منوره توسط جبرئيل بر پيامبر در مدينه وحى شد نه پيش از آن .

پيامبر ( ص ) پس از آنكه از طرف خداوند مبعوث به رسالت گرديد , سيزده سال در مكه بود و سپس حدود ده سال در مدينه ماند و در طول اين بيست و سه سال , اصول فقه اجتهادى در ضمن آيات قرآن كريم بر او نازل مى شد , ولى آيات نازله در مكه كه تقريبا دوسوم قرآن را شامل مى شود , معظم آنها بيانگر احكام الهى و فرائض دينى نبوده , بلكه شامل اصول اعتقادى مانند : دعوت به توحيد و ايمان به خدا و پيامبر و روز قيامت , بهشت , دوزخ و لزوم امامت و صفات آنها و نيز وقايع و قصص عبرت انگيز امتها و انبياى گذشته و مبارزات آنها با طواغيت و نيز ارزشها و معيارهاى اخلاقى و . . . بوده است .

اما آياتى كه در مدينه منوره بر او نازل شد كه تقريبا يك سوم قرآن را تشكيل مى دهد , بيانگر اصول همه احكام اجتهادى و قواعد كلى استنباطى مى باشد , اعم از عبادات , معاملات , احوال شخصيه , سياسات , مسائل مربوط به قضا , حكومت و روابط بين الملل , قوانين حقوقى , كيفرى , مدنى و . . .

در هر حال اصول احكام , مبدأ و مبادى اجتهاد به حساب مىآيند زيرا مجتهد بر مبناى آنها مى تواند مسائل فرعى تازه را به اصول پايه عودت داده و قواعد كلى آنها را بر مصاديق خارجى منطبق گرداند . از اين آيات تعبير به (( آيات الاحكام )) مى شود زيرا در آنها احكام شرعى در همه ابعاد زندگى مادى و معنوى بيان شده است , علاوه بر اينكه در آيات مزبور همان گونه كه در برخى از بحثهاى خود اشاره نموديم تشكيلات منسجم نوينى براى زندگى انسانها پى ريزى گرديده و بر اساس ساختار اجتماعى دقيق استوار گشته و در آنها معيارهاى كاملى براى تعاون و هميارى و همگامى انسانها در ابعاد مختلف بيان شده است , همان گونه كه مسئوليت عبادى مردم را در برابر خدا همپاى طرح تشكيلات نظام اجتماعى , اقتصادى , علمى , سياسى , حقوقى , جزائى , تجارى و زراعتى نمايانده است . بر